Kumaştan Haşıl Sökme Yöntemleri

Haşıl işlemi ile iplikte yüzey pürüzsüzlüğü sağlanır ve sürtünme azaltılır. (a) haşıl işlemi öncesi (b) haşıl sonrası çözgü iplikleri. 

Haşıl ya da haşıllama, dokuma işleminden önce yapılan bir dokuma hazırlık işlemidir. Özellikle çözgüde kullanılacak tek katlı pamuk ipliklerine, puntasız ve bükümsüz sentetik (polyester, naylon v.b) ipliklere uygulanan bir işlemdir. Dokuma tezgahlarında çözgü iplikleri; lamel, gücü ve tarak dişlerinden geçerken, ağızlığın açılıp kapanması sırasında ayrıca tefe vurma işlemi esnasında sürekli olarak değişen bir gerilime ve sürtünmeye maruz kalarak aşınırlar ve hırpalanırlar. 

Haşıllamada amaç; çözgü ipliklerini dokuma sırasında oluşacak yıpratıcı kuvvetlerden korumak için ipliklerin kayganlaştırılması ve güçlendirilmesidir. Haşıl yapılacak çözgüler, deverede çözülürken normal çapraza alma işleminin haricinde ayrıca haşıl çaprazı denilen yedi kat çaprazına alınırlar. Haşıl yardımıyla, iplik üzerine bir film tabakası kaplamak suretiyle, iplik yüzeyinden dışarı çıkmış elyaf uçları yapıştırılır ve ipliğin dokuma esnasında yeterli mukavemet kazanması sağlanmış olur. 

Haşıl maddeleri; film oluşturabilen, liflere belirli bir yapışma ve tutunma yeteneğine sahip doğal veya yapay, akışkan özellikte maddelerdir. Piyasada en sık kullanılan doğal kaynaklı haşıl maddelerinden; nişasta ve CMC (karboksimetilselüloz) pamuk esaslı ipliklerin haşıllanmasında, yapay haşıl maddelerinden polivinilalkol ve poliakrilat ise polyester ve naylon gibi sentetik ipliklerin haşıllanmasında kullanılır. CMC ve sentetik esaslı haşıl maddeleri yıkama esnasında kolaylıkla kumaştan giderilebilirken nişasta suda çözünmez bir yapıya sahiptir. Hem uygulama hem de uzaklaştırma açısından sorunlu olmasına rağmen, halen sıradan pamuklu bezlerde uygulama alanı bulmaktadır. Suda çözünen haşıl maddeleri, uygun bir ıslatıcı ilavesi ile, yıkama işlemi yapılırken aynı makinede ekonomik olarak giderilebilir. Ancak, nişasta haşılı için, enzimler (amilaz enzimi) yardımıyla ayrıca bir haşıl sökme işleminin yapılması gerekmektedir. 

Haşıl işlemi yapılırken, çözgünün başlangıç ve bitişindeki bütün metrelerinin aynı oranda haşıl almasına, ipliklerin dokuma esnasında rahat hareket edebilmeleri ve randımanlı bir dokuma işlemi için birbirine yapışmadan haşıllanmasına ve lüverte alınmasına, lüverte alınırken ideal gerginlikte ve sertlikte sarılmasına, çözgünün sağ, orta ve sol kısımlarının aynı yükseltide ve düzgünlükte lüverte sarılmasına dikkat edilmelidir. Haşıl işlemi yapılırken gerek haşıl reçetesinden, gerekse makine ayarlarından meydana gelebilecek küçük bir hata, dokuma işleminin randımansız olmasına ve kalitesiz kumaş üretimine neden olur. Haşılın düzgün yapılması kadar kumaştan doğru bir şekilde uzaklaştırılması da çok önemlidir. 

Haşıl Sökme Yöntemleri 

Haşılı sökme amacıyla, çözgü ipliklerine dokuma öncesi uygulanmış olan haşıl maddelerinin uzaklaştırılması için yapılan uygulamalar; dört farklı yöntemle yapılabilmektedir. 

1-) Emdirme Yöntemine Göre Haşıl Sökme: 

Enzimler, bitkisel ve hayvansal mikroorganizmalardan oluşan biokatalizörlerdir. Kimyasal yapıları proteindir. Nişasta parçalanmasında kullanılan enzimler amilaz adı altında toplanır. Haşıl sökmede en çok kullanılan amilaz bakteri amilazıdır. Yüksek sıcaklıkta ve geniş pH aralığında etkinliğini koruyabilmektedir. 0.5 – 1 g/lt bakteri amilazı kullanmak yeterlidir. Normal bakteri amilazı ancak 100 - 115 °C'ye kadar dayanıklıdır. Son yıllarda yüksek sıcaklığa dayanıklı özel enzimler üretilmiştir. Sodyum klorür, fosfat asit tuzları ve şeker gibi maddeler enzim aktivitesini arttırır. Haşıl sökme işlemi kesikli, yarı kesikli, kesiksiz yöntemler ile yapılabilmektedir. Kesikli yöntemlerde haspel, jigger, emdirme (fulard) makinaları kullanılır. Banyo emdirildikten sonra 6 - 12 saat arasında bekletme işlemine tabi tutulur ve sonra iyice durulanır. Yarı kesikli yöntemde ise fulardan geçirilir. Levende sarılır ve 70 – 95 °C'de bekletme odalarında 1,5 - 2 saat bekletilir. Sonra yıkama işlemi ile bitirilir. Kesiksiz işlemde ise kumaşa emdirilir ve 15 - 90 dakika arasında 70 - 95 °C'de gerçekleştirilir. Daha sonra yapılan yıkama işlemi ile haşıl sökme işlemi tamamlanmış olur. En yaygın kullanım şekli yarı kesikli yöntemdir. 

2-) Kimyasal Katalizörler ile Haşıl Sökme: 

a) Asidik Madde ile: nişasta makromoleküllerinin glikoz birimleri arasında meydana gelen asetal bağları seyreltik asitlerle kolaylıkla parçalanabilir. Asit olarak genellikle sülfürik asit veya hidroklorik asit kullanılır. Çalışma şartları 30 - 35 °C'de, pH 4 - 5 de, % 1 - 2 konsantrasyonda sülfürik asit ile havuzlarda bekletilerek uzaklaştırılır. Bu yöntemin dezavantajı selüloz makromoleküllerinin parçalanabilmesidir. 

b) Bazik Madde ile: Nişastanın asetal bağlarının bazlara karşı dayanımı yüksektir. Ancak hava oksijeni yanında bazlar uzun zaman etki ettirildiğinde makromoleküllerin parçalanması mümkündür. Çalışma şartları 40 - 50 °C'de pH 10 da 1 - 3 g/lt NaOH ile işlem gerçekleştirilir. NaOH yerine peroksit ağartması da kullanılabilir. 

3-) Su ile Haşıl Sökme: 

Suda çözünebilen haşıl maddeleri (polivinilalkol, poliakrilat haşılları) yıkanarak uzaklaştırılır. CMC (karboksimetil selüloz), her sıcaklıkta yıkanabilir. Optimum sıcaklık 50 - 100 °C arasındadır. Az miktarda ıslatıcı ve alkali ile gerçekleştirilir. Polivinilalkol, bu madde elektrolitlere karşı hassastır. Bu nedenle nötral ortamlarda yıkanmalıdır. Yüzey aktif madde ilavesi yıkama etkisini arttırır. Poliakrilat, her sıcaklıkta kolayca uzaklaştırılır. Alginat, haşıl maddeleri, nötral banyolarda 25 - 95 °C'de yıkanabilir. 

4-) Oksidatif Haşıl Sökme: 

Yükseltgen maddeler aktif oksijen veren (persülfat, perborat, hidrojen peroksit veya aktif klor içeren kloramin) ile nişasta makromoleküllerindeki fonksiyonel gruplar yükseltgenir. Aynı zamanda glikoz halkaları ve zincirler arasındaki bağlar koparılabilir. Bazik ortamda çalışır. Bazik ortam soda ya da sodyum hidroksit ile sağlanır. Haşıl sökme banyosuna NaOH veya sodyum karbonat konur. En çok kullanılan haşıl sökme maddesi persülfattır. 90 °C'de pH 10'da 1 saat çalışılır. Ancak bu madde nişastayı parçalaması yanında liflere zarar verebilir.