Zili Dokuma Nedir, Zili Dokuma Özellikleri

Zili dokuma güllü desen. 

Zili dokuma ya da sili dokuma, çözgü çiftlerine uyulmayarak üç üstten bir alttan, motiflerin içini ve dışını değişik renklerle tamamen doldurarak yapılan düz dokuma tekniğidir. İki veya daha çok iplik grubunun çeşitli şekillerde birbiri arasından, altından üstünden geçirilerek meydana getirilen ürüne dokuma denir. Dokumanın en basit şekline bez veya bez ayağı (düz dokuma) dokuma adı verilir. Düz dokuma teknik açıdan kilim, cicim, zili, sumak gibi isimlerle çeşitlilik gösterirler. Temelini kirkitli kilim dokuma oluşturur. 

Her desen ipliği kendi desen alanında enine olarak üç üstten bir alttan atlayarak geçirilir. Bu sıra tamamlandıktan sonra araya atkı ipliğinin kalınlığına göre bir veya birkaç atkı atarak sıkıştırılır. Desen oluşturabilmek için üç üstten bir alttan yapılan işleme her sırada çözgü ipliği kaydırılarak devam edilir. 

Zili Dokuma Motif Özellikleri 

İç Anadolu'da (Konya, Kayseri, Kırşehir, Niğde), Akdeniz bölgesinde (Toroslar, Adana, Gaziantep) desenler değişik renk ve malzemeyle dokunmuş olan zili kumaşlar; yastık, minder, çuval ve ufak yaygılardan oluşur. Batı Anadolu'da ise (Eskişehir, Manisa, Balıkesir, Aydın, Kütahya, Çanakkale, Bergama, Antalya, Fethiye) hemen her yörede zili dokumaya yaygın olarak rastlanır. Genellikle çeyiz eşyası olarak dokunan bu örnekler, namazlık, yer sergisi ve heybeye kadar geniş bir kullanım alanına sahiptir. 

Desenler genellikle doğadan, insanların çevrelerinden gördüğü eşyalardan alınmıştır. Desenleri oluşturan motifler geometrikleştirilerek veya üsluplaştırılarak işlenmiştir. 

- Motiflerde parlak renkler kullanılır; kırmızı (vişne), lacivert (koyu gök), koyu sarı (kınalı sarı), sıklamen (almes), mor (deli mavi), siyah (kara veya ana kara), yeşil (cevizi), çimeni yeşil, beyaz, mavi (turkuaz) 

- Motifler dokumanın yüzeyine yatay bloklar oluşturacak şekilde yerleştirilir. 

- Blokları ince bordürler sınırlar. 

- Bordür içlerine dikdörtgenlerle bölünür ve pıtrak motifi yerleştirilir. 

- Motifler geometrik ve bitkisel karakter taşımaktadır. 

- Karşılıklı iki uzun kenarlarda ince bordürler (su) yer alır. 

Zili Dokumalarda Motif Anlamları 

Dokumalar insanların fiziksel ve psikolojik ihtiyaçlarını karşılamak ve beklentilerini yerine getirmek için dokunurdu. Dini inançlar ve dinsel yaşam filozofik düşünceleri, insan ruhunu zenginleştirdi ve geliştirdi. Dokumalardaki motiflerin anlamları bölgelere göre farklılık gösterir. Ancak motifler dini inançları, asaleti, gücü sembolize eder. El dokumacılığında dokumaların dili sadece dokumacının hünerini göstermekle kalmaz, ayrıca onların mesajlarını da iletir. Dokuma tekniği elverişli olmadığından çok çeşitli desenler dokunamaz. Donmuş arkaik desenler denilen, Orta Asya'dan bu yana çok az değiştiği tahmin edilen bugün hâlâ Türkistan - Türkmen halılarında değişik çeşitleri görülen sekizgen Türkmen gülü desenleri ve 14. - 15. yüzyıl Timurlu minyatürlerinde zeminlerde görülen iç içe zikzak desenleri görülür. 

Konya, Kayseri, Niğde, Kırşehir, Toroslar, Adana, Gaziantep, yöresinde bu desenlerde değişik renk ve malzeme ile dokunmuş olan yastık, minder, çuval ve ufak yaygılar görülür. Batı Anadolu'da ise Eskişehir, Balıkesir, Aydın, Manisa, Kütahya, Çanakkale, Bergama'dan Fethiye, Antalya'ya kadar olan hemen her yörede bu dokumaya yaygın olarak rastlanır. Bazen dama taşı gibi arada boşluklar bırakılarak değişik bir görünüş elde edilebilir. Daha çok Çanakkale, Balıkesir, Bergama yöresinde atkı yüzlü zemin arasına dokunan yer yaygılarında bu türe rastlanır. Zili dokumalarda çeşitli hayvan, çiçek ağaç gibi figüratif motiflerin yanı sıra soyut motifler de yer alır. 

Zili dokuma motif çeşitleri. 

Kirkitli Dokumada Kullanılan Zili (Sili) Çeşitleri 

Zili, dokuma özelliğine göre beşe ayrılır: 

- Düz zili, 

- Çapraz zili, 

- Seyrek zili, 

- Damalı zili, 

- Konturlu zili. 

Düz Zili 

Desenlerin içi 2–1, 3–1, 5–1, atlamalarla doldurulurken başta kalan tek çözgüler ve atlamalar ile yaygının yüzünde dikey çizgili-fitilli bir görünüm meydana gelir. Antalya ve çevresinde bu dokuma türüne fitilli denildiği söylenmektedir. Özellikle yan yana sekizgenlerde (Türkmen gülü) meydana gelen minder ve yaygılar Anadolu ’nun Türkmen yerleşmesi bölgelerinde özellikle Adana, Gaziantep, Kayseri, Niğde, Konya, Toroslar ve Batı Anadolu’da görülebilir. 

Çapraz Zili 

Her sırada birer, çözgüyü boşta bırakarak öne geçirilen desen iplikleri, üst sırada birer çözgü yan tarafa kayarak atlatılır, böylece boşta kalan çözgüler ve üste çıkan desen iplikleri çapraz çizgiler oluşturur. Desene göre, düz çapraz, zemin boyunca büyük V'ler oluşturacak şekilde karşılıklı çapraz veya ortada eşkenar dörtgen meydana getirecek şekilde içe dört yönde çapraz fitilli olarak dokunabilirler. 

Seyrek Zili 

Düz bez dokuması zemin üzerine kesik kesik birbirleriyle bağlantısız, serpilmiş 3–1,5–1, atlamalı düz zili dokuması tekniğinde ufak motiflerden meydana gelir. Antalya Silifke arası Toroslar'daki Türkmenler tarafından siyah keçi kılı çözgü - atkı üzerine dokunduğu zaman yoz olarak adlandırılır. 

Damalı Zili 

Dama taşı gibi 2–1, 3–1, atlamalarla bütün motif içleri doldurulur. Daha çok diğer tekniklerle bir arada kullanılır. Bazen çapraz çizgilerin kesişmesinden meydana gelen damalar motif zeminlerini doldururlar. Bazen konturlu zili, zili-verne tekniği ile meydana gelen motiflerin içini doldurmak için bu teknikte damalı zeminler dokunur. 

Konturlu Zili 

İki ve üçlü atlamalarla kontur halinde desenlerin meydana getirdiği zili türü, atkı yüzlü veya bez dokuma geniş zeminler üzerinde cicim gibi konturlardan meydana gelen desenlerden oluşur. Konturlar halindeki desenlerin meydana gelmesi için her sırada normal atkılar atıldıktan sonra arkadan öne geçirilen renkli desen ipliği 2-3 çözgü öne geçtikten sonra, bir üst sıradan geriye dönerek tekrar öne geçirilip, geriye doğru 2 - 3 çözgü atlatılır. Bu arada üst sıraya geçen desen ipliği tutulur, dönüşte tekrar dikey olarak üst sıradan geriye döndürülür. Bu teknikle ancak dikey ve çapraz çizgiler dokunabilir, enine çizgiler ise, sumak tekniğiyle sarılır. Konturlarla çevrilen desenlerin içi ise sumak damalı zili veya uzun atlamalarla doldurulur.