Kirkit Nedir, Kirkitli Dokuma Ne Demek

Halı dokumak için kullanılan kirkit. 

Kirkitli dokumalar, kumaşta dokunma yüzeyini boyunu oluşturan çözgüler arasından, dokumanın enine geçirilen atkıları ve düğümleri döverek sıkıştırmak için kullanılan ağaçtan, hayvan kemiklerinden, hayvan dişlerinden veya demirden yapılmış el ya da çatal gibi dişli alete kirkit denir. El dokumalarının dokumasında; atkı ipliğini ve ilmekleri sıkıştırmak amacıyla kullanılan araca kirkit ve bu aracın kullanıldığı el dokumalarına da kirkitli dokumalar denilmektedir. 

Kirkit aletinin kullanılmasıyla dokunan el dokumaları olan kirkitli dokumalar Tarihsel olarak; halı, kilim, cicim, sumak, zili, tülü gibi kirkitli dokumalar geleneksel dokuma sanatlarımız arasında önemli bir yer oluşturmaktadır. 

Anadolu'daki havlı ve havsız bütün dokumalarda olmazsa olmaz araç ve gereçler arasında yer alan kirkit, havlı dokumalarda düğüm atma işleminde, desen iplikleri sarıldıktan sonra atkı veya deseni oluşturan iplikleri sıkıştırmak için kullanılan demir, ağaç ve nadiren kemikten yapılmış dişleri olan dokuma aracıdır. Kirkitin işlevi, çözgü ve atkı ipliklerini sıkıştırarak dokumaya sağlamlık vermektir. 

Kilim dokumak için kullanılan kirkit. 

Kirkit, halk arasında çeşitli isimlerle anılmaktadır. Bunlar; didik, sümek, dirgene, kirki, kirkiz, kirgit gibi yöre ağızlarında görülen isimlerdir. Dokumalar, teknik olarak gruplandırıldığında kirkit belirleyici unsur olmaktadır. Geleneksel Türk sanatları içerisinde önemli bir yer edinmiş olan kirkit, kirkitli dokumalar grubuna da isim vermiştir. Kirkitin önceleri tarak ve sap kısmı ağaçtan olup sonra daha sağlam olması için sap kısmı ağaç, tarak kısmı metalden yapılmıştır. Kirkiti oluşturan parçaların özellikleri, yöreden yöreye göre de değişebilmektedir. Dokumada sıkıştırma işleminin kaliteyi belirlemesinden dolayı, kirkitin ağır olması gerekmektedir. Bu sebepten dolayı sapı ve tarak kısmı ağaçtan olan kirkitin yerini, zamanla tarak kısmı metal olan daha ağır kirkit almıştır. Kirkitin sap kısmında da ağırlık ve sağlamlık elde etmek için meşe, armut ve ceviz gibi ağırlık veren ağaçlar tercih edilmiştir. İsim ve kullanılan malzeme olarak yörelere göre ayrılan kirkit, kullanış amacına göre farklılık göstermektedir. Bu farklılıklar diş sayısı ve kirkitin genişliği olarak karşımıza çıkmaktadır. Halılarda kullanılan kirkitler, geniş yapıda ve diş sayısı fazla olan kirkitler olup düz dokumalarda kullanılan kirkitler dar yapıda ve diş sayısı azdır. Halılarda ve düz dokumalarda kullanılan kirkitler şekil itibarıyla da birbirinden farklıdır. 

Kirkitli Dokumanın Tarihçesi 

Tarih boyunca birçok kültürün üzerinde yaşadığı Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde, göçebe, yarı göçebe veya yerleşik Türkmenler, Yörükler ve diğer gruplara ait boy ve oymaklar, son yıllara kadar kendine özgü geleneksel yaşamlarını ve bunun sonucu olarak geleneksel dokumacılığı devam ettirmişlerdir. Hâlâ devam ettirenler de bulunmaktadır. Özellikle aralarında boy ve oymaklar halindeki göçebe gruplar, belirli bir yere yerleşip sürekli komşular edinemediklerinden yaylalarda başka gruplarla karşılaşmak zorunda olduklarından dolayı, kendi benliklerini korumak ve dışarıya tanıtmak için çadırlarından giyimlerine, yaygılarına kadar her şeyde kendine özgü biçimleri, sembolleri büyük önem taşımıştır. 

Bazı gruplar tarafından fazla dış etkiler ve kişisel eklemeler, değişiklikler yapmadan belirli desenler uzun süre dokunmaktadır. Özellikle, zili dokuma zorluğundan dolayı her türlü desenin dokunamadığı bu türlerde desenler yüzlerce yıl hemen hemen olduğu gibi kalmaktadır. Bu nedenle bu desenlere donmuş desenler denir. Bugün hâlâ Türkistan’da dokunmakta olan sekizgen gül desenleri 14. ve 15. yüzyıl Türkmen, Timurlu, Cezayirli minyatürlerinde görülmekte idi. Timurlu minyatürlerinde görülen zikzak desenli yer yaygıları, bugün Türkmen zili dokuması minder, çuval ve ufak yaygılarda görülmektedir. 

Zili dokumada kullanılan desen örnekleri. 

Kirkitli Dokuma Çeşitleri 

Dokumacılık, yapım teknikleri ve kullanılan araçlara göre üç grup altında incelenir. Bunlar; mekikli dokumalar, mekiksiz dokumalar ve kirkitli dokumalardır. Kirkitli dokumalar ise ikiye ayrılır. Havsız kirkitli dokumalar (kilim, cicim, zili (sili), sumak), havlı kirkitli dokumalar, halı ve tülü'dür. 

Havsız Kirkitli Dokumalar: Dokuma yüzeyindeki renk yoğunluğuna göre bir veya daha fazla atkı ipliğinin, çözgü iplikleri arasından farklı şekillerde geçirilmesiyle oluşturulan, tezgâhta el ile dokunan, halıdan daha ince ve tüysüz dokumalardır. Havsız kirkitli dokumalar grubuna; kilim, cicim, zili ve sumak girmektedir. 

Havlı Kirkitli Dokumalar: Havsız kirkitli dokumalar çözgü ve atkı ipliklerinin yanında yüzeyde havlı bir görünüm oluşmasını sağlayan ilme ipliklerinin bulunmasıdır. Havlı kirkitli dokumalar grubuna ise halı ve tülü girmektedir. Halı dokumalarda genellikle Türk düğümü kullanılmış olup, İran düğümü ve İspanyol düğümü ile dokunan yüzeyler görülmektedir. 

Anadolu'da Osmanlı saray dokumaları olarak bilinen kirkitli dokumalar, İslamiyet etkisindeki tapestrylere en yakın örnekler olarak gösterilebilmektedir. Bu dönemde dokuma sanatının gelişim gösterdiği bilinmekte ve ayrıca ilerleyen yüzyıllarda sanayi devrimi ile sanat hareketlerinin ve stillerin birbirini etkileyerek değişim gösterdiği bilinmektedir. Böylelikle sanat dalları gelenekselden, modern stile geçişi izlenmektedir. Kirkitli dokuma sanatı bugün ise, özgün teknikler ile yorumlanmaktadır. Dünyadaki dokuma sanatçıları, kullandıkları malzeme ve özgün teknik yorumlar ile farklı yaklaşımlarda eserler üretmektedirler. Türkiye'de ise bu lif sanatına yönelik yaklaşımlar, sanat ve tasarım eğitimi veren üniversitelerde, özel atölyelerde, halk eğitim merkezlerinde geleneksel ve modern yöntemlerin sentezlenerek özgün tasarımların ortaya çıkmasına neden olmuştur.