 |
| Kökboya ile boyanan iplikler. |
Kök boya ya da doğal boya (Alm. Naturfarbstoff, Fr. colorant naturel, İng. natural dyestuff), endüstriyel tekniklerle üretilmemiş, çeşitli bitkisel ve hayvansal kaynaklardan elde edilmiş boyaların genel adıdır.
Kökboyanın en bilineni, Latincesi Rubia tinctorium olan ve ılıman bölgelerde yetişen kökboyasıgillerden otsu bir bitkiden elde edilen, çeşitli mordanlarla liflere uygulanan ve mordan tipine göre kırmızının çeşitli tonlarında renk veren, Türk kırmızısı olarak da adlandırılmış ve 19. yüzyıl sonlarına kadar çokça kullanılmış en önemli bitkisel boyadır.
Kök Boyalar ve Kök Boya Çeşitleri
Türkiye’de boya maddelerini ihtiva eden ve kumaşları, halıları vesaireyi boyamada kullanılan çok sayıda boya bitkileri vardır. Bu bitkilerin muhtelif kısımlarında çeşitli boya maddeleri bulunmaktadır. Mesela: bazılarının çiçeklerinde, yapraklarında, kabuklarında, odunlarında ve köklerinde bulunurlar ve kimya bakımından da oldukça önemlidirler. Bu boya bitkileri irili ufaklı olmak üzere ;ot, ağaçcık, ağaç, bahçe ve bağ bitkileridir. Hatta bazen yosun ve likenlerin de boyama kudretleri vardır. Yurdumuzda boya bitkileri pek eskiden beri çeşitli işlerde kullanılmışlardır. Mesela; eski halılarımız, kumaşlarımız, eski Türk mürekkepleri ve âharları, kâğıtları boyamak ve ebru yapmak için pek çok sayıda bunlardan boyalar yapılmıştır. Mesela: Çividî, sarı, açık sarı, limon sarısı, al, yeşil, çemen yeşili, mor, asumanî (havai maî), süt maî, narenci (turuncî, portakalî), kırmızı, açık kırmızı, koyu kırmızı, kahve rengi, koyu kahve, siyah vs. Eski Türk sanatlarında bitki boyalarından başka madeni boyalar da yapılmıştır. Metal bileşiklerinden de istifade edilerek yine çok çeşitli renklerde boyalar elde edilmiştir. Meselâ: çeşitli renklerde mürekkepler: yeşil mürekkep, sarı, altın, lacivert, gül, fıstıkî, mavi, havai maî (asumanî) gibi, hatta gizli yazılar için gerek madeni ve gerekse bitkisel boyalardan da mürekkepler çok yapılmıştır. Bu bitkilerden elde edilen boyalar kimyasal yapılarına göre sınıflara ayrılırlar.
Şöyle ki:
- Kimyasal yapılarına göre sınıflara ayrılması
- Kimyasal reaksiyonlarına göre sınıflara ayrılması
- Güneş altında renklerinin değişmesi bakımından sınıflara ayrılması
Yurdumuzda eskiden beri bitki boyaları kullanılmaktadır. Yurdumuz vaktiyle bu bitkisel boya ları en çok ve en güzel elde eden ve ihraç eden bir ülke haline geldi. Suni alizarin boyası keşfedilmeden evvel ülkemizde bol miktarda yetişen boyacı kökü ile halılarımız boyanırdı ve bizim tabii alizarin boyamız 250 yıl evvel dünya alizarin ihtiyacının üçte ikisini elde ederek ihraç ediliyordu. Uzun zaman Türkiye’de elde edilen bitkisel boyaları dünyanın en iyi boyaları diye tanınmıştı.Bir çok Türk milli sanatları: Halıcılık, yazmacılık, mürekkepçilik, âharcılık, kâğıtçılık gibi sanatlarda kullanılan boyaların hepsi bitkilerden yapılırdı. Halen memleketimizde bitki boyalarını kullanan birkaç vilayetimiz: Kars, Erzurum, Sivas, Tokat, Kayseri, Konya, Ankara ve Ispartadır. Armut ağacı; ülkede çok yayılmış bir ağaçtır. Köylüler yapraklarından istifade ederek kahve renginde boya yapmak için kullanırlar. Sarı gramil; Kalaba, Bolu, Hüseyin Gazi dağ stebi, Etlik dağ stebi, Çubuk vadisi, Kayaş, Kavaklıdere, Ankara’nın taşlık ve kayalık yamaçlarında, Erciyes dağı, Toroslar, Mersin, Yunanistan, İran, ve Suriye’de bulunur. Memleketimizde bu bitkiye yanlış olarak Havlıcan denmektedir. Botanik bakımından asıl Havlıcan Alpinia officinarum (Galanga) denen bitkidir. Bu bitki Çin, Cava ve Hindistan’da bulunurve ülkeyede buralardan gelmektedir. Bu kökün içinde Anchusin (veya Alkanin) denilen bir boya vardır. Bu boya muhtelif sabitleyicilerle değişik renkler verir:
Sabitleyiciler
- Kalay-2-klorür veya kalay-4- klorür
- Kurşun asetat
- Demir-2-sülfat (saçıkıbrıs)
- Bakır sülfat (göztaşı)
- Cıva-2-klorür (sublime)
- Âdi şap
- Tanin
Renkler
- Karmen kırmızısı (Lâl)
- Mavi
- Menekşe
- Koyu menekşe
- Et rengi
- Kırmızı
- Kırmızı, koyu kırmızı
Sarı gramil bitkisinin köklerinin kabuklarıyla yapılan kırmızı boya güneş altında gittikçe koyulaşan mat bir hâl alır. Asma; ülkemizde pek çok çeşidi yetişip çok yerde bol miktarda bulunur. Boyar maddesi Kersetin’dir. Şap ile sarı, demir sülfat ile koyu sarı elde edilir. Ayva ağacı; birçok yerde pek çok çeşidi mevcuttur. Ayva yaprağı, ceviz yaprağı, soğan kabuğu ve is ile Kahve, koyu kahve, kül rengi,sarıya çalan kahve rengi elde edilir. Ayva kabuğu ve çekirdekleri kaynatılarak lacivert renk elde edilir. Bakam ağacı; Bu ağaç ithal bitkilerdendir. Amerika ve Antil’lerde bulunur. Ülkemizde çok az olarak Adana ve Tokat’ta bulunur.
Sabitleyiciler
- Tanin
- Şap
- Krom şapı
- Krom Sülfat
- Demir-2-sülfat
- Alüminyum sülfat
Renkler
- Kırmızı
- Kırmızı, sarıdan menekşeye geçer
- Mavi kırmızı
- Koyu mavi
- Esmer mavi
- Kırmızı menekşe
Bakam ağacının boyar maddesi Hematoksilin’dir. (Hematoxyline) bir de ülkemizde Kızıl ağaç olarak bilinen bakam ağacı çeşidi vardır. Kızıl ağaç, Şap ve Ak mazı kaynatılarak kırmızı boya elde edilir. Siyaha çalan kırmızı yapmak içinse Kızıl ağaç, Şap ve Kara mazı birlikte kaynatılır. Boyacı Aspiri; yalan safranı, yabani safran da denir. Memleketimizde doğu Akdeniz bölgesinde her çeşidi mevcuttur. Çiçeklerinde kırmızı boya vardır. Boyacı Papatyası; öküz gözü, sığır gözü, sarı papatya da denir. Bu papatyadan çeşitli sarı renkler elde edilir. Cehrî; Sarı boya, Sarı tane, Boyacı dikeni de denir. Bütün Karadeniz bölgesinde ve Sivas, Yozgat, Niğde, Kahramanmaraş, Kayseri çalılıklarında bol miktarda bulunabilir. Cehrî’den muhtelif sabitleyicilerle çeşitli sarı renkler elde edilir.
Sabitleyiciler
- Şap
- Tanin
- Krom şapı
- Demir-2-sülfat
Renkler
- Sarı
- Esmer sarı
- Esmer
Cehrî’nin boyar maddesi Rhamnetine’dir.
Kök Boya Hangi Bitkilerden Elde Edilir
Ceviz ağacı: ülkemizde her yerde bol miktarda bulunur. Cevizin yaprağından, kabuğundan ve özünden çeşitli kahve rengi boya elde edilebilir. Sabitleyiciye gerek olmaksızın her tür boyama yapılabilir. Boyar maddesi Juglon veya Nüsin’dir.
Çivit otu: Sıcak ülke bitkilerindendir. İndigo adı verilen mavi tonunda boya elde edilir.
Doğu çınarı: ülkede muhtelif yerlerde bol miktarda bulunabilir. Çınar kabuğundan kırmızı renk elde edilir. Sabitleyici olmadan da boyama yapılabilir.
Ebegümeci: ülkemizde muhtelif yerlerde bol miktarda bulunabilir. Yaprakları kaynatılarak yeşil renk elde edilebilir.
Haşhaş çiçeği: Yapraklarından eflatun renk elde edilebilir. Sabitleyici kullanmadan da boya yapılabilir.
Ihlamur ağacı: Ihlamur ağacı kabukları çam kabukları ve şap ile birlikte kaynatılırsa son derece dayanıklı bir kahverengi elde edilebilir. Eskiden balıkçı ağları bu boya ile boyanırdı.
Kadın tuzluğu; Diken üzümü de denir. Bu bitkinin terkibindeki boyar madde Berberin’dir. Gittikçe kararan sarı renk elde edilir.
Kökboya: Türkiye’nin en önemli boya bitkilerinden biridir. Boyar maddesi Rubieritrin asididir. Şap veya Tanin ile çok güzel kırmızı renk elde edilir. Demir-2- sülfat ile esmer kırmızı, Krom şapı ile mavimtırak koyu kırmızı elde edilir. Bazı maddeler ile değişik renkler renkler elde edilebilir. Alkalilerle mavimtırak, asitlerle sarı, kurşun asetat ile esmerimtırak kırmızı gibi.
Mazı: Mazı peliti Türkiye’nin en önemli sabitleyicisidir. İki çeşit mazı vardır, ak mazı ve kara mazı. Mazı pelitlerinin deliksiz olanları daha çok tercih edilir.
Meyan kökü: Bu bitki Türkiye'nin alçak yerlerinde pek çoktur. Şapla sarı boya yapılır.
Nevruz otu: Yabani keten, arslan ağzı da denir. Türkiye'de pek çok çeşidi vardır. Çiçekleri şap ve demir sülfat ile kaynatılarak kırmızı renk elde edilir.
Şeftali ağacı: Şeftali ağacı yaprakları bakır sülfat (göztaşı) ile kaynatılırsa kûfi yeşil elde edilir. Son derece dayanıklı bir boyadır.
Safran: Safranın boyar maddesi Safranin veya Crocine’dir. Sülfürik asit ile açık mavi, nitrik asit ile yeşil renk verir.
Yarpuz: Sapı ve yaprakları demir sülfat ile kaynatılırsa çok güzel parlak siyah bir renk elde edilir.
Yemen safranı: Türkiye’de pek çok yerde bulunabilir. Bu bitkinin terkibinde Luteoline denilen renkli bir madde vardır. Sabitleyici olarak Potasyum bikromat kullanılır.
Zerdeçal: Boyar maddesi Curcumin’dir. Değişik sabitleyiciler ile sarı dan kırmızıya kayan renkler elde edilebilir.
Kırmız böceği: Koşnil de denir. Boyar maddesi Acide Carminique’dir. Suda, alkolde ya da eterde eritilerek lâlî kırmızı elde edilebilir.
0 yorum:
Yorum Gönder