Erzurum Ehramı Nedir, Erzurum Ehramı Kumaş Özellikleri

Erzurum ehramı kumaş. 

Erzurum ehramı, üretimi çok eskilere dayanan ehram el tezgâhlarında tamamen yünden dokunan, kadınların tek parça halinde örtündükleri yerel bir giysidir. Yöresel örtünme kıyafeti olan ehram yöre insanının içinde yaşadığı doğal şartlar sonucu ortaya çıkmıştır. Zamanın ilerlemesi ile kullanımı giderek azalan ve nostaljik bir kültürel değer konumuna gerileyen ehramın yaşatılması ve kullanım alanının genişletilmesi için çalışmalar yapılmaktadır. Ehramın doğal malzemelerden elde edilmesi, yapım aşamasında hiçbir kimyevi işleme tabi tutulmaması ve tezgâhlarda elle dokunması ürünün değerini daha da arttırmaktadır. 

Ehram, yün malzemeden bezayağı dokuma örgüsünde ve renkli desen iplikleri ile desenlenerek dikdörtgen biçiminde dokunmaktadır. Dokuma tezgâhı ve dokumanın büyüklüğüne göre çift kanatlı dokunarak ortadan dikilmektedir. Dokunan ehramlar 80-90 cm eninde ve 500 cm boyundadır. Desen iplikleri ise mor, bordo, yeşil, kiremit kırmızısı, kırmızı, beyaz, lacivert, mavi, açık mavi, yeşil, pembe renktedir. Erzurum Ehramının Aynalı Kutu, Elma Şeleği gibi desen isimleri vardır. Arapça kökenli olan Ehram/İhram, haram ve mahrem kelimelerinden türetilmiştir. Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki Bayburt, Erzurum, Şanlıurfa illerinde yaşayan yöre kadınlarının yöresel kıyafetidir. Ehramı üst giysi olarak sokağa çıkarken kullanırlar. Genel olarak düşünüldüğünde, kullanılan ehramın rengi açık ise kadın genç, koyu renkli ise yaşlıdır. Erzurum’da genç kızlar beyaz, orta yaşlı kadınlar mor ve boz, yaşlı kadınlar mor ve siyah renkte ehram giymektedirler. Gelin ehramı (beyaz renkli), bohça ehramı, gerilik ehramı/baş ehramı, gündelik ehram olarak kullanılmıştır. 

Ehram/ihram, ince eğrilmiş koyun yününden yapılan çok zahmetli aşamalardan geçerek düz yüzeyli mekikli dokuma ile elde edilen kadın dış giysisinin adıdır. Yazılı kaynaklarda ehramın ilk ne zaman dokunmaya ve kullanılmaya başlandığına ilişkin kesin bilgiye ulaşılamamakla birlikte bugünkü şekliyle 1850’li yıllardan beri kullanıldığı belirtilmektedir. 

Erzurum ehram kumaşı. 

Ehram için koyunun altıncı ve yedinci aylarında kırkılan yünü kullanılır. Bölge halkı bu yünün tellerinin uzun olduğuna, yağmurda çekmeyeceğine; kısır koyun ve koç yününden ehram olmayacağına inanır. Ehramın değeri ipin inceliği ile doğru orantılıdır. Ehramda genellikle kahverengi, siyah, krem gibi yünün doğal renkleri kullanılır, renkli iplerle ehram üzerine dokuma esnasında ya da sonradan elle nakış işlenir. Yazın ve kışın yaygın olarak kullanılır. Yazın açık renk kışın koyu renk tercih edilir. Doğal yün oluşu nedeniyle özellikle kışın örtünmeyle beraber, ısınma avantajı da sağlamaktadır. 

Koyun yününden yapılan ve kimyasal madde içermeyen sağlıklı olması yönüyle tercih edilen el emeği olan bu kıymetli kumaş günümüzde kadın/erkek giysisi ve aksesuarlarına(kadın el çantası/cüzdan, dizlik, erkek yelekleri, kravat, kemer, anahtarlık, magnet) varana dek yapılmakta olup geleneksel ehram kullanımından modern kullanıma adapte edilmiştir. 

Ehram Kumaş Tarihçesi 

Erzurum ehram dokuma kumaşı, eskiden Erzurum'da culfa denilen dokuyucular tarafından dokunurdu. Lügatlarda culfa sözcüğü el tezgâhında bez dokuyan kimse, dokumacı olarak geçmektedir. Osmanlıca lügatlarda “cülah, çulha” sözcükleri çul dokuyan fakirlerin giydiği kaba kumaşı dokuyan manasını kapsamaktadır. Erzurum yerli halkı çulha sözcüğünü culfa, ihramı da “ehram” olarak telaffuz etmektedir. Culfalar, sokağa diktikleri 80-90 cm boyundaki demir çubuklara ellerindeki iplik yumağını gerer, çözgü hazırlarlardı. Ehramın boy iplikleri demir çubuklarda ayarlanır sonra dükkânın içine alınarak tezgâhlarda dokunurdu. 60-70 yıl öncesine kadar ehramcılık Erzurum’da ayrı bir zanaat dalı idi. Ehram ve ipinin tartılmasında eskiden tuht diye tabir edilen ağrılık ölçüsü kullanılmaktaydı. tuht 3-4 yumurta ağırlığındaki ölçü birimidir. Yünün tartılmasında esas alınır. Dokunmuş bir ehram 5 m uzunluğunda, 90-100 cm enindedir. Ehram ölçülürken halebi denen bir ölçü birimi kullanılmaktadır. 1 halebi 75 cm'ye eşittir. 7,5 halebiden 1 ehram boyu çıkarılmaktadır. 

Erzurum Ehram Dokuma Kumaşının Özellikleri 

1. Atkı ve çözgüsü % 100 koyun yününden yapılmaktadır. 

2. Dokuma tezgâhında 2 tarak ve 2 ayak vardır. 

3. Kumaş genişliği 90-100 cm arasındadır. 

4. Kumaş genişliği tarak genişliği ile aynı orandadır (90-110 cm). 

5. Atkı ve çözgüde 1 cm²’de minimum 9, maksimum 14 tel kullanılır. 6. Atkıda kullanılan iplikler 8-12 numaraları arasındadır. 

Ehram Kumaş Üretim Metodu 

Erzurum ehram dokuma kumaşı saf koyun yününden yapılmaktadır. Erzurum ehram dokuma kumaşı temel olarak yünün hazırlanması ve tezgâhta dokunması aşamalarından oluşur. Bu aşamalara yönelik detaylar ile bu aşamalarda yer alan kavramlar aşağıdaki gibidir: 

Tezgâhın parçaları; 

Dağ: Üzerine atılan ipliklerin düzenli bir şekilde yukarıdan dokunan kısma doğru yürütülmesini, düzene alınan ipliklerin gergin ve düzgün durmasını sağlar. 

Oturak: Dağın altındaki oturağa dokuma oturağı denir. Dokuyucu dokuma işini bu oturağa oturarak gerçekleştirir. İkinci oturak ise düzen oturağıdır. Tezgâhın arka kısmında bulunur. 

Ayakça: İki tanedir. Gücüleri hareket ettirerek dokuma işleminin yapılmasını sağlar. 

Kuşlar: İki tanedir. Gücülerin üzerinde asılı dururlar. Ortalarında makaramsı bir düzenek bulunur. Gücüleri aşağı yukarı çalıştırır. Kol: İki tanedir. Tüfenin iki yanında bulunurlar. Tüfe ipleri aracılığıyla tezgâhın yukarı kısmında bulunan bağlantı tahtasına tutturulurlar. 

Tüfe: Ehram tezgâhında tarağı çeken kısmın adıdır. 

Mitit: Tezgâh üzerinde dokunmakta olan ehramı gergin tutan her biri takriben bir halebi boyunda iki adet çubuktur. 

Mekik: Yaklaşık 20 cm boyunda orta kısmı boş olan araçtır. Boşluğun bir ucunda delik, diğer ucunda ise girinti vardır. Atkı masurası içindeki metal çubuk aracılığıyla bu boşluğa takılır. Tezgâha gerilmiş ipliklerin arasından sağdan sola, soldan sağa atılarak dokuma işlemi yapılır. 

Masura: Üzerine atkı iplikleri sarılıp mekiğin içerisine yerleştirilerek kullanılır. 

Selman: Ehramın dokunan kısmını sarmaya yarayan bölümdür. 

Sabitleme demiri: Ehramın dokunan kısmını döndürerek sarmak, germek ve sarıldıktan sonra selmanın sabitlenmesini sağlamak için kullanılır. 

Dehdün: Arka, orta ve üst dehdün olmak üzere üç tanedir. Selmanın boyunda ve yuvarlak yapıdadır. Çözgü iplerinin düzgün durmasını sağlar. 

Ehram tarağı: Yaklaşık 12 cm yükseklikte, 1 m uzunlukta, içinde kamıştan dişleri olan alettir. Ehramın kalitesini ifade etmede tarak sayısı kullanılır. 

Gücü: Dört adet oklava biçiminde, eşit yuvarlaklıkta, taraktan biraz uzunca çubuklara ve üzerine bağlanan kalınca ipliğe verilen addır. Ehram düzeni alınır, çözgü ipliği önce gücüye sonra bir arkadan bir önden tarağa çekilir. 

Tahsil değneği: Ehramın kanat genişliğinden biraz daha uzunca olan yuvarlak değnektir. Çözgü ipliklerinin gergin durmasını sağlar. 

Yünün Hazırlanması 

Koyun yünü tokaç yardımıyla yıkanır. Tam kurutulmadan yün çubuğu yardımıyla çırpılır, elle didilir. Yün tarağı yardımıyla tarama işlemi gerçekleştirilir. Tarak dişlerinden geçirilen yünün her iki eldeki tutamlarının adı elçimdir. İki elçim bir sümek olur. Temizlenen yünler sümek haline getirilir. Kalan kısım iplik yapımında kullanılmayan kısımdır ve bu kısıma çöp denir. Çöpler yorgan, minder gibi eşyaların yapımında kullanılır. Temizlenmiş taranmış yün sümekleri teşi yardımıyla iplik haline getirilir. Daha sonra Kelepçe denilen aletle teşideki iplik nezük kısmına sardırılarak kelep haline getirilir. Sardırma işi elle döndürülerek gerçekleştirilir. Çıyrık/çıkrık yardımıyla eğrilen yünün masuralara sarılması sağlanmış olur. Yörede çiriş adı verilen bitki kurutulup kireç taşı ile karıştırılarak bir tür bulamaç elde edilir. Yün iplikler bu bulamaca batırıldıktan sonra uzatılır, bu sayede iplikler sağlamlaşır kopmalarını önlenir. Ehramın motifleri ile kenarlarında kullanılan pamuk ipliğinin adı felemenktir. Büyük, orta ve küçük nezükler felemenk sarmada ve ehram ipliklerinin keleplerini açmada kullanılır. Uzatma kazıklarında uzatılan yün ipliklerin birbirine dolaşmasını önlemek amacıyla toplanıp destelenmeden önce bağlanan ve daha sonra tezgâh direklerine bağlanarak ehramın düzen almasında kullanılan ipe urubat denir. Taraktan geçirilen her kırk iplik bir çile kabul edilir. 1,5x2 metre ebadında üretilen Erzurum Ehram Dokuma Kumaşı için yaklaşık 2,5 kg temizlenmiş koyun yünü gereklidir. 

Ehram dokumada kullanılan terimler aşağıdaki gibidir: 

Zincir: Ehramın her kanadının dış kenarından dört parmak içeride olan zincirin iki yanı çizgili olur ise sulu zincir olarak adlandırılır. 

Nakış: Ehramın bütününde dokuma sırasında işlenen motiflere verilen addır. Ehram kesme: Ehram dokuma işleminin bitirilmesine verilen addır. Ehram başı: Saçakların bulunduğu alt ve üst kenar uçlarına verilen addır. 

Gündelik ehram: İpliği kalın, nakış kullanılmamış veya basit nakışlarla dokunmuş, gündelik olarak kullanılan ehrama verilen addır. 

Gerilik ehramı: Baş ehramı da denir. İpliği ince, ağır nakışlı dokunan, sadece özel günlerde kullanılan ehrama verilen addır. 

Gelin ehramı: Çoğunlukla beyaz olmak üzere genel olarak açık renk yünden, ağır nakışların kullanıldığı ehrama verilen addır. 

Bohça ehramı: Düğünlerde geline altın takan akrabalar için hediye hazırlanır. Bu hediyelerin konduğu bohçaya bohça ehramı denir. 

Ehramda Renk 

Erzurum Ehram Dokuma Kumaşında renk çok önemlidir. Genelde beyaz genç kızların, mor ve boz orta yaştaki kadınların, mor ve siyah ise yaşlı kadınların tercih ettiği ehram renkleridir. Erzurum Ehram Dokuma Kumaşı saf koyun yününden genellikle koyunun üzerindeki doğal renkler kullanılarak üretilir. Ancak özellikle 1960’lı senelerde kullanıcıların talebine bağlı olarak renk değişiklikleri söz konusu olmuştur. Bu talep doğrultusunda renk değişimleri köylerde kullanılan ehram ipliklerinin ceviz kabuğu, soğan kabuğu vb. doğal bitki boyaları ile boyandığı, bezemelerinde pembe, yeşil, açık mavi renklerin kullanıldığı, özel olarak yeşil, kırmızı, pembe, sarı ve mavi renkli ehramların dokuma olarak işlendiği gözlemlenmektedir. Önceleri ehramda kullanılan iplikler gibi kenar sularında ve nakışlarında kullanılan iplikler de doğal yollarla boyanır, orta ve kenar nakışlarında kullanılırdı. Yaklaşık elli yıldır doğal boyalı mor kenar nakışı iplikleri yerine kalın taraklarda ehram yününden daha kalınca olan orlon, ince taraklarda ise nakış ipliği kullanılır olmuştur. Ehram iplikleri yaban nanelerinin kökleri ile boyanırsa mor (patlıcan moru), ayva çekirdeği ile boyanırsa bordo, ceviz kozası ile boyanırsa yeşil, soğan kabuğu ile boyanırsa kiremit rengi elde edilir. İlgili rengi verecek bitki ile boyanan iplik daha sonra da tuz veya şapla kaynatılarak renk vermesi önlenir. 

Ehramın Kumaş Dokunuşu 

Dokumaya başlarken haşiye denilen kenar bölüm dokunur. Pamuk ipliğiyle dokunan bu bölüm kendine özgü şekillerle bezenir. Ayaklarla gücülere birer birer sıra ile basılarak çözgü ipliklerinin araları açılır. Açılan ipliklerin arasından ahşap mekik ile atkı iplikleri geçirilir. Desen bölümüne gelince istenilen renkte iplikler gücüler aracılığıyla iplerin arası açıldıkça aradan tek tek geçirilir. İstenilen ölçüde dokunan kumaşın sonu da başlangıcı gibi bitirilir. Kumaş bittiği yerden kesilir ve aynı ölçüde bir adet daha dokunur. EI dokuma tezgâhının eni dar olduğu için ikinci kumaşla dikilip en genişletilir. Birbirine dikilen Erzurum Ehram Dokuma Kumaşının ebatları 185x250 cm arasındadır. Dikme işlemi çapraz bir şekilde yapılır. Bu şekliyle ehram kullanıma hazırdır. İyi bir dokuyucu bir ehramı bir günde, normal bir dokuyucu ise 2-3 günde dokuyabilir. Erzurum Ehram Dokuma Kumaşı örtünmede kullanıldığı gibi elbise, yatak örtüsü şeklinde de kullanılabilmektedir. 

Erzurum'un simgesi haline gelen ehram dokuma kumaş, yıllardır halkın geçim kaynaklarından biri olmuştur. Kumaşın üretiminde yörede bulunan üreticiler (çulhalar) ustalaşmış, kendilerine özgü teknikler geliştirmiş ve bu teknik ve ustalık nesilden nesile aktarılmıştır. 

Erzurum Aziziye İlçesi Selçuklu mahallesi Şehit Ömer Budak Caddesinde bulunan 2011 yılından itibaren faaliyetlerine hız veren Erzurum Aktif İş Kadınları Dostluk ve Dayanışma Derneği tarafından Ehramın coğrafi etiketi alınmıştır. Aynı zamanda dernek tarafından Ehram üretimi için Atölye kurulup ürünleri satışa sunulmuş ve kadınlara istihdam olanağı sağlamaktadır. 

Erzurum Ehramı, Erzurum ve çevresinde dokunmaktadır. En basit üst giyimi olan ehram, tarihsel süreçte Anadolu’nun yanı sıra birçok kültürde kullanılmıştır. Ehram dokumacılığı, 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar yöredeki erkekler tarafından, erkekler savaşa gittikten sonra kadınlar tarafından dokunmaya başlamıştır. 1960’lı yıllara değin Erzurum’da ehram dokumacılığı, yöre halkı için önemli ve ayrıcalıklı el sanatlarından biri olmuştur. 20. yüzyılın son çeyreği ve sonrasında ise farklılaşan hayat koşulları nedeniyle ehram kullanımının azalması nedeniyle dokumacılık tamamen terkedilmiştir. Günümüzde il çapındaki projelerle ehram dokumacılığı sürdürülmektedir. 

Erzurum Ehramı için Erzurum Aziziye Belediyesi tarafından 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında 03.03.2015 tarihinden itibaren korunmak üzere 364 no.lu mahreç/coğrafi işaret alınmıştır.