Yün Ön Terbiye İşlemleri, Yıkama

Yün yıkama (Alm. Rohwollwaschung, Fr. dégraissage de la laine, İng. wool scouring), sıcak su, soda ve sabun ya da deterjan gibi yıkama maddeleri ile yünün üzerindeki yağ, ter vb. yabancı maddeleri uzaklaştırma işlemine denir. 

Yünlü Mamule Uygulanan Ön Terbiye İşlemleri 

Yünlü ham madde ve yünlü kumaşlara çeşitli ön terbiye işlemleri uygulanır, bunlardan birisi de yıkamadır. 

Yıkama İşlemi ve Amacı 

Gerek yapak gerekse kumaş halindeki yünlü mamulün ön terbiyesinde en önemli işlem, yıkama işlemidir. Yünün üzerinde bulunan yabancı maddeler; üç şekillerde sınıflandırılabilir ve bunlar: 

Doğal kirler: Hayvanın teri, yağı, idrarı vs. 

Yapışan kirler: Çöp, diken, ot, pıtrak vs. 

Sonradan oluşan kirler: Boya, toz, makinelerden bulaşan yağ vs. 

Sıralanan bu kirlerin terbiye işlemleri öncesi yünlü mamul üzerinden uzaklaştırılması amacıyla yıkama işlemi yapılır. Yünlü mamullerin yıkanması esnasında dikkat edilmesi gereken en önemli hususlar şunlardır: 
Yünlü mamuller, fazla hareket ve mekanik etkiler karşısında keçeleşme özelliği gösterir. Yünlü mamuller, bazik işlemlere özellikle yüksek sıcaklıklarda yapılan bazik işlemlere karşı hassastır. Yünlü mamullerin terbiye işlemleri sırasında kuvvetli bazik çözeltilerle (pH 10'un üzeri) çalışmaktan, yüksek sıcaklıktaki bazik işlemlerden (55 °C'nin üzeri), fazla hareket ve mekanik zorlamaların olduğu çalışmalardan kaçınılmalıdır. Aksi takdirde yün lifinin yüzeyindeki pul tabakası zarar görür. Böylece yünün kalitesi düşer. Ayrıca fazla hareket ve sıcaklık nedeniyle lifler birbirlerinin içine girerek keçeleşme denilen istenmeyen karmaşık yapı oluşur. Keçeleşme, iplik üretimi sırasında çok miktarda lifin kırılıp zarar görmesine neden olur. Kumaş hâlinde ise istenilen kalitede narin ve dökümlü kumaşların üretilmesine engel olur. 

Yünün Sulu Ortamda Yıkanması 

Soda-Sabun Yıkaması 

Yün lifinin temizlenmesi açısından ülkemizde en yaygın kullanılan yöntemdir. Yıkama banyosundaki bazik ortama dikkat edildiği takdirde yün lifine zarar vermeden çok iyi bir temizleme elde edilir. Bu şekilde yıkanmış olan yün lifi, daha sonraki işlemlerde indirgen maddelerden daha az etkilenir. Yün lifinin yıkanması sırasında alkali olarak kullanılan soda, hem bazik ortamı sağlar hem de lif içindeki yağları sabunlaştırarak temizlik derecesini yükseltir. Yün, üzerinde bulunan toz vb. kirlerin uzaklaşması ve yün yağının %0,5-0,15 oranında kalmasını sağlayacak kadar temizlenmesi için yıkanır. Yündeki bu temizleme işlemi yün yapak hâlindeyken yapılırsa iplik eldesi sırasında daha temiz ve düzgün iplikler elde edilir. Yünün yıkanması sırasında yündeki yağ miktarına ve kirliliğine bakılarak 1- 3 g/lt soda 1- 5 g/lt sabun kullanılır. Yıkama sıcaklığı 45- 55 °C'dir. Yıkama banyosunun pH'ı 10'u geçmemelidir. Yapak yıkamada yün yağı uzaklaştırıldığından kumaş yıkama yapılırken soda ilavesi yapılmasına gerek yoktur, sadece sabunla yıkama yeterlidir. İplik yapımı sırasında kullanılan harman yağı nedeniyle soda-sabun yıkaması yapmak gerekirse soda kullanılır. 

Soda Deterjan Yıkaması 

Soda sabun yöntemine benzeyen bir yöntem olmakla beraber soda sabun yöntemi kadar uygulama alanı bulamamıştır. Bu yöntemle yıkanan yünlerin temizlik derecesinin daha yüksek olduğu, iplik yapımı sırasında daha rahat çalışma sağladığı hâlde yüksek maliyeti nedeniyle ülkemizde tercih edilmemektedir. Yıkama sırasında kullanılan deterjana ilave olarak banyodaki sodanın yağlarla meydana getirdiği sabunlar da eklendiğinde yıkama tesiri daha yüksek seviyelere çıkmaktadır. Ancak lifler üzerindeki bu yoğun etki nedeniyle elastikiyet azalmakta, kırılganlık artmaktadır. Bu da yöntemin olumsuz taraflarından biridir. 

Nötr Deterjan Yıkaması 

Alkali ilavesi yapılmadan nötr ortamda deterjan ile daha ılıman bir yıkama gerçekleştirdiğinden yıkama ve iplik yapımı sırasında keçeleşme gibi olumsuzlukların en aza inmesi sağlanır. Bunun yanında alkali artıklarından kaynaklanan sararmalar bu yöntemde görülmez. İstenen temizlik elde edilememesi ve iplik üretimi sırasında gözle görülür bir farklılık oluşturmaması nedeniyle soda sabun yıkamasına oranla daha az tercih edilir. Ülkemizde uygulama alanı hemen hemen hiç yoktur. 

İso-Elektriksel Noktada (Asidik Ortamda) Yıkama 

Zayıf asidik ortamda (pH 5-6) yün liflerinin zarar görmesi ve keçeleşme tehlikesi azdır. Ancak bu şekilde yıkanan yün lifleri sertleştiğinden ve esnekliği azaldığından iplik yapımı esnasında zorluklarla karşılaşılmaktadır. Aynı zamanda asidik ortamda yapılan yıkamalar, makinelerde korozyona (aşınma) sebep olduğundan bu yıkama yöntemi ülkemizde uygulama alanı bulamamıştır. 

Yün Terinde Yıkama 

Suda çözünen yün terinde bulunan organik asitlerin potasyum tuzları iyi bir yıkama etkisine sahiptir. Aynı zamanda yüne zarar vermesi de söz konusu değildir. Duhamel yöntemi de denilen bu yıkamada özel kapalı devre çalışan yıkama makinelerine ihtiyaç duyulmaktadır. Aynı zamanda iyi bir temizlik sağlanamadığından ardından hafif bir sabun ya da deterjan yıkaması yapılması gerekir. Bu nedenle ülkemizde pek uygulama alanı bulamamıştır. 

Materyalin Durumuna Göre Yıkama İşlemi 

Elyaf Hâlinde Yıkama (Yapak Yıkama) 

Yün lifi içerdiği kirlilik ile iplik yapımı ve dokuma sırasında rahat çalışmayı zorlaştırır. Çeşitli mamul formlarında yıkama yapılabilir. İplik ve dokuma işlemlerini kolaylaştırmak için elyaf hâlinde yıkama tercih edilmelidir. Yünün elyaf hâlinde yıkanmasını sağlayan makinelerin ortak ismi Leviatan'dır. Birçok tekneden oluşan bu makineler yünün makine içindeki hareketini sağlayan sistemlere göre isimlendirilir. Bunlar: tırmıklı veya çatallı yapak yıkama makineleri ve delikli tamburlu yapak yıkama makineleridir. 

Bunların dışında yaygın olarak kullanılmayan tipleri de vardır. Ülkemizde en fazla kullanılan tırmıklı veya çatallı yapak yıkama makineleridir. Bu makinelerde birinci tekneye konulan elyaf, çatallar ve tırmıklar yardımıyla hareket ederek tekneden tekneye aktarılır. Teknelerde yıkama adımlarını oluşturan kimyasal maddelerin olduğu flotteler bulunur. Leviatan makinelerinde yıkanan yün, iplik yapımı sırasında daha az fire verir, daha düzgün iplik elde edilir. Yıkamadan evvel yünler, açıcılarda açılarak toz eleklerine gönderilir. Bu şekilde yünün üzerinde bulunan yabancı maddeler uzaklaştırılır. Yünün üzerinde bulunan kir ve yağ oranı göz önünde bulundurularak terleme odalarında 40–45 °C'de buhar verilerek yumuşatma işlemi yapılır ve 1 gün bekletilir. Bekletilen yünler leviatanda yıkanır. 5 tekneli leviatanda işlem akışı aşağıdaki gibidir: 

1-) Havuz: Açma makinesinde tekrar açılan yünler taşıyıcı bantlar sayesinde 1. havuza gelir. Ortalama sıcaklık 35–40 °C'dir. Tırmıklar tarafından suya dalan yünler geçiş esnasında üzerinde kalan pisliklerden arınarak sıkma silindirlerine gelir. Burada sıkılarak 2. havuza geçer. 

2-) Havuz: Ortalama sıcaklık 40–45 °C, pH 8–9'dur. Bu havuza 2 g/lt soda verilir. 1. havuzdan gelen yünler bu havuzdan geçerken sodanın ve sıcaklığın yardımı ile yün üzerinde bulunan yağ tabakasının kabarması sağlanır. Kabaran yağlar, sıkma silindirlerinde sıkılarak yünden uzaklaştırılır. 

3-) Havuz: Ortalama sıcaklık 45–55 °C, pH 9'dur. Bu havuza 1 g/lt soda, 3 g/lt yıkama sabunu ilave edilir. 2. havuzdan gelen yünler bu havuzdan geçerken üzerinde kalan yağdan soda ve yıkama sabunu ile kurtulur, tekrar sıkma silindirinde sıkılarak 4. havuza gönderilir. 

4-) Havuz: Ortalama sıcaklık 40–45 °C, pH 8–9'dur. 1 g/lt yıkama maddesi verilir. 3. havuzdan gelen yünler buradan mekanizmanın yardımıyla geçerek yağdan ve kirden tamamen kurtulur. Sıkılarak 5. havuza gider. 

5-) Havuz: Ortalama sıcaklık 35–40 °C'dir. Burada diğer havuzlarda yıkanan yünler durulanarak sıkılır ve kurutulmak üzere makinelere gönderilir veya güneşe çıkarılır. Kurutma makinesine gelen yünler burada kurutulur ve tekrar toz eleklerinden geçirilerek dinlenmeye bırakılır. Yıkama reçeteleri her yüne göre değişir. Aynı yöreye ait yünler bile yıldan yıla fark eder. Bunun için coğrafik şartlar çok önemlidir. 

Kumaş Hâlinde Yıkama 

Genellikle elyaf hâlinde yıkanmış olan yünler tabiattan gelen ve yapısında bulunan kirlerden temizlenmiştir. Kumaş hâline getirilen yün, iplik yapımı ve dokuma sırasında makine ve ortamdan aldığı kirleri, iplik yapımı sırasında kolaylık olması için verilen harman yağını üzerinde bulundurduğu için kirlidir. Kumaş hâlinde yıkanması sırasında sonradan aldığı bu kirler temizlenir. Yaygın olarak uygulanan yıkama işlemi aynı zamanda dink makinesi olarak da kullanılan dink yıkama makinelerinde halat hâlinde yapılır. Çoğu zaman yıkamanın arkasından kumaş makineden çıkarılmadan dinkleme işlemi ile devam edilir. Ayrıca narin ve çalışma güçlüğü çıkaran kumaşlarda açık en yıkama makineleri de kullanılır. Açık en yıkama makinelerinde ezilme ve kırılma tehlikesi olan kumaşlar yıkanır. Halat hâlinde yıkama için yaygın bir kullanım alanı mevcuttur. Yıkama işlemi sırasında kumaşı sadece temizlemekle kalmayıp fiziksel özelliklerine de katkıda bulunulur. Daha dolgun, daha yumuşak bir kumaş elde edilebilir. 

Halat Yıkama 

Halat yıkama hassas kamgarn kumaşların dışındaki kumaşlarda en çok uygulanan yöntemdir. Kırık, kırışıklık izi kalması söz konusu olan kumaşlarda yıkama yapmadan önce fikse yapmak gerekebilir. Fikse için genellikle krablama uygulanır. Halat hâlinde yıkamada soda-sabun yıkaması yapılabileceği gibi nötr sabun veya deterjan yıkaması da yapılabilir. Yaygın olarak uygulanan bazik ortamda sabunlu yıkamadır. Hangi yöntemle yıkanacağına kumaştaki harman yağının, kumaşın kirinin ve kumaş boyalı ise üzerindeki boyar maddenin özelliklerine bakılarak karar verilir. Halat hâlinde kumaş yıkama sırasında iyi bir yıkama etkisi elde etmek için ve kumaşın zarar görmeden yıkanmasını sağlamak için dikkat edilmesi gereken önemli noktalar şunlardır: 
Tulum dikme: Sonsuz halat hâline gelen kumaş, makine içinde dönerken ve sıkma silindirlerinin arasından geçerken şekil değişikliğine uğramalıdır. Birçok defa aynı şekilde geçen kumaşta kırık ve ezikler kaçınılmaz olur. Kumaş kenarlarının birbirine dikilmesi hâlinde kumaş uzun bir boruya benzer. Bu nedenle kumaşın içinde sıkışan hava, silindire girmeden önce kumaşın bir balon gibi şişmesine neden olur. Meydana gelen bu yapı nedeniyle kumaş silindirden her geçişte farklı bir noktadan katlanır. Bu da kumaşta kırık ve kırışıklıkların önlenmesine yardımcı olur. 

Silindir Basıncı: Yıkama işleminin en etkin olduğu noktadır. Flotteyi emen kumaş, sıkma silindirlerinin arasından geçerken içindeki flotteyi atar. Flotte ile beraber kumaşın içine nüfuz eden yağ ve kirler de uzaklaşır. Silindirlerin sıkma basıncının az olması hâlinde yıkama etkisi azalır ve süresi uzar. Fazla olması hâlinde ise kumaş üzerinde kırıklar ve silindir izleri meydana gelir. Silindir basıncı kumaşın kalınlığı ve örgü yapısına göre belirlenir. İyi bir yıkama için silindir basıncının doğru ayarlanması gerekir. 

Geniş Yıkama (Açık En Yıkama) 

Açık en yıkama makineleri kırık izi kalma tehlikesi fazla olan ince kumaşlarda ve sentetik karışımı yünlü kumaşlarda tercih edilir. Bu makinede kumaş ve halat yıkama makinesinde olduğu gibi sonsuz bant biçiminde döner. Halat yıkama makinesinden farklı olarak enine açık olarak çalışılır. Geniş yıkama makinelerinde elde edilen yıkama etkisi iyi olmakla beraber halat yıkama makinelerinde olduğu gibi dolgunluğa ve yumuşaklığa katkı sağlamaz. Bu nedenle yün üreticileri tarafından tercih edilen makine tipi değildir. Bu makinede kumaş yıkama işlemi sürerken halat yıkama makinesinde olduğu gibi silindirlerin arasından geçer. Silindir basıncı kumaş kalınlığına göre ayarlanır. Enine açık çalışmakta olan kumaşın kırışmasını ve katlanmasını önlemek için açıcılar, kumaşın sağa sola kaymasını engellemek için de terazi rolikleri görev yapar. Ayrıca kumaşın üzerine flotte püskürten delikli bir boru, kumaşın eni boyunca püskürtme yapar. Sıkma silindirlerinin hemen altında bulunan küçük bir tekne, sıkılan suyun banyoya dönmesini engelleyerek ayrı bir yere aktarır. Açık en yıkama makineleri geçmişte sonsuz bant hâlinde dikilen kumaşları yıkarken günümüzde kontinü yıkama makinesi olarak kullanılmaktadır. Bu makinelerde yıkama işlemi, kumaş 5-8 adet teknenin içinden geçirerek yapılır. Bu yıkamalar sırasında genellikle sabun ve yün koruyucu madde kullanılır. 

Teknelerdeki yıkama işlemi, aşağıdaki reçete ile uygulanır: 

1-) Tekne: Bu tekneye 1–3 g/lt sabun ilave edilerek kumaşın yıkanmasına başlanır. Sıcaklık 50 °C'dir. 

2-) Tekne: 50 °C'de su ile taşarlı yıkama yapılır. 

3-) Tekne: 50 °C'de su ile taşarlı yıkama yapılır. 

4-) Tekne: 50 °C'de su ile taşarlı yıkama yapılır. 

5-) Tekne: 50 °C'de yün koruyucu madde ilave edilmiş sudan geçirilir. 

6-) Tekne: Taşarlı yıkama yapılır. Bu yıkama oda sıcaklığında su ile yapılır. 

Açık en yıkama makinesinde yıkama esnasında dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır: Makinede su püskürten fıskiyeler sürekli temiz ve delikleri açık olmalıdır. Aksi takdirde yıkamada bölgesel kirler kumaş çözgü yönünde iz yapacak şekilde kalarak hataya neden olur. Makinede yıkamadan önce iyi bir temizlik yapılmalıdır. Silindirlerde kalan kirler, kumaş üzerine yapışarak hataya neden olur. Kumaş, makineye açık hâlde, kırıksız ve kırışıksız verilmelidir. Çalışma sırasında da buna dikkat edilmelidir. Yıkama sırasında sıkma silindirlerindeki 4–5 bar basınç nedeniyle kırışıklıklar sabitleşerek hataya neden olur. Bu kırıkları daha sonra düzeltmek çok zordur.