Tekstil Yüzeyleri Nelerdir, Temel Dokuma Bağlantıları

Dokuma Havlu

Tekstil yüzeylerinin tanımı: tekstil liflerinden ya da ipliklerden, dokuma, örme veya çeşitli tekniklerle elde edilen ürünlere denir. (örneğin dokuma kumaş, örgü yüzey, tela, astar, kurdele, dantel vb.) 

Tekstil Yüzeylerinin Genel Sınıflandırılması 

İpliklerden elde edilen tekstil yüzeyleri: 

- Dokuma yüzeyler, 

- Örgü yüzeyler, 

- Dar (kolon) dokumalar, 

- İplik bağlantılı yüzeyler, 

- Danteller. 

Liflerden elde edilen tekstil yüzeyleri (Dokusuz Yüzeyler = Nonwovens) 

- Keçeler, 

- Kağıt kumaşlar, 

- Telalar. 

Tekstil Yüzeylerinin Yapılarına Göre Sınıflandırılması 

Tekstil yüzeyleri, ipliklerden, liflerden ya da ipliklerle liflerin bir arada kullanılmasından elde edilir. Çeşitli tekniklerle üretilen tekstil yüzeyleri farklı yapı, özellik ve niteliklere sahiptir. Bu yüzeyler, giysilerin, ev tekstillerinin ve çeşitli teknik tekstillerin üretiminde kullanılır. Tekstil yüzeyleri yapılarına göre beş gruba ayrılır: Dokuma yüzeyler, örgü yüzeyler, dar (kolon) dokumalar, iplik bağlantılı yüzeyler ve lif bağlantılı yüzeyler. 

İpliklerden Elde Edilen Tekstil Yüzeyleri 

Dokuma Yüzeyler 

Dokuma yüzeyler, en az iki iplik grubunun (atkı ve çözgü iplikleri), birbirleriyle dik açı oluşturacak şekilde, birbirlerinin altından ve üstünden geçerek bağlantı yapmalarıyla elde edilen tekstil yüzeyleridir. Dokuma işlemi, atkı ve çözgü ipliklerinin dik açıyla birbirine bağlanmasıdır. Dokuma yüzeyler, el dokuma tezgahlarında ya da dokuma makinelerinde üretilirler. Dokuma yüzeyler şu şekilde sınıflandırılır. 

İki iplik sistemli dokumalar: Temel bağlantılar, Temel bağlantı türevleri, 

Çok iplik sistemli dokumalar, 

Üç iplik sistemli dokumalar, 

Dört ve daha fazla iplik sistemli dokumalar, 

Delikli dokumalar. 

Temel Dokuma Bağlantıları ile İlgili Kavramlar 

İplik sistemi: Dokuma kumaşı oluşturan atkı ve çözgü ipliklerinin düzenlenmesidir. 

Çözgü iplikleri: Dokuma kumaşın boyuna olan iplikleridir. 

Atkı iplikleri: Dokuma kumaşın enine olan iplikleridir. 

Patron: Dokuma şematik olarak çizimidir. 

Rapor: Rapor ile dokuma kumaşta tekrarlanan en küçük desen gösterilir. 

Bağlantı noktası: Dokuma kumaşta çözgü ipliği ile atkı ipliğinin kesiştiği ve birbirlerinin altından, üstünden değişmeli olarak geçtikleri noktalardır. 

Bağlantı sayısı: Dokuma raporunun kaç çözgü ve kaç atkı ipliğinden oluştuğunu gösterir. 
Çözgü yükseltimi: Dokuma kumaşta çözgü ipliğinin, atkı ipliğinin üstünde olduğu noktalardır. 

Çözgü indirimi: Dokuma kumaşta çözgü ipliğinin, atkı ipliğinin altında olduğu noktalardır. 

Desen kağıdı: Dokuma bağlantısının gösterildiği üzerinde küçük kareler bulunan kağıttır. Dokuma bağlantıları, desen kağıdına renkli kalemlerle çizilir. Desen kağıdının üzerindeki karelerden boyuna olanları çözgü iplikleri, enine olanları ise atkı iplikleri olarak düşünülür. 

Dokuma yoğunluğu: Dokuma kumaşta santimetrekareye düşen çözgü ve atkı iplikleri sayısıdır. 

Dokuma Kenarı: Dokuma kumaştaki çözgü ipliklerine daima paralel olan, sıkı yapıda ve zemin bağlantısından farklı kenar dokusudur. 

Temel Dokuma Bağlantılarının Formülleri 

Temel dokuma bağlantılarının ve türevlerinin formülasyonu için kısaltmalar kullanılır. Bu kısaltmalar, dokuma bağlantılarının anlaşılabilir, uluslararası alanda kullanılabilir ve bilgisayarda uygulanabilir olmasını sağlamaktadır. Yeni bağlantı kısaltmaları bağlantı türünün, çözgü yükseltimlerinin ya da çözgü indirimlerinin, iplik bağlantısının ve kaydırma sayısının rakamlarla ifadesidir. Bu kısaltmalarda her bağlantı, türünün baş harfi ile gösterilmektedir. (Örneğin; B=Bezayağı bağlantı, D=Dimi bağlantı, A=Atlas bağlantı). Çizginin üstündeki sayı çözgü yükseltimini, altındaki sayı ise çözgü indirimini göstermektedir. Dimi dokumada kısaltmanın sonundaki harf, diminin sırt yönünü belirtir. (Örn; Z=sağ sırtlı dimi, S=sol sırtlı dimi). Atlas dokumada ise kısaltmanın sonuna bir yükseltme sayısı ilave edilir. Yükseltme sayısı, bir bağlantı noktasının onu takip eden çözgü ipliği çizgisinden kaç atkı ipliği yukarıda olduğunu gösterir. 

Temel Dokuma Bağlantıları ve Türevleri 

Bezayağı Bağlantı ve Türevleri 

Bezayağı bağlantı: Bezayağı bağlantı en basit dokuma bağlantısıdır. Bağlantı noktaları her yönden birbirine değmektedir. Çünkü her bir çözgü ipliği değişmeli olarak atkı ipliğinin bir üstünden bir altından geçer. Bu özelliğinden dolayı en sağlam kumaşların elde edildiği dokuma bağlantısıdır. 

Bezayağı bağlantının türevleri 

Panama bağlantı: Panama bağlantı, bezayağı bağlantının raporundaki iplik hareketlerinin atkı ve çözgü yönünde eşit ya da eşit olmayan sayılarda artırılmasıyla elde edilir. 

Rips bağlantı: Rips bağlantı, bezayağı bağlantının raporundaki aynı hareketi yapan ipliklerin sayısının çözgü veya atkı yönünde artırılması ile elde edilir. Rips bağlantı ile dokunan kumaşların yüzünde enine ya da boyuna kesikli çizgiler görülür. 

Çözgü ripsi: Bezayağı bağlantıdaki bağlantı noktalarının, boyuna yönde artırılmasıyla elde edilen dokuma bağlantısıdır. 

Atkı ripsi: Bezayağı bağlantıdaki bağlantı noktalarının, enine yönde artırılmasıyla elde edilen dokuma bağlantısıdır. 

Etamin bağlantı: İsmi, tanınmış el işi kumaşı etaminden gelir. Etamin bağlantı, bezayağı bağlantıdan bazı bağlantı noktalarının çıkarılması veya bezayağı bağlantıya bazı bağlantı noktalarının ilave edilmesiyle elde edilir. Etamin bağlantı, dokuma kumaşta delikli, gözenekli bir yapı meydana getirir. 

Krep Bağlantı: Karmaşık şekildeki bağlantıların dokuma patronuna dengeli şekilde dağıtılmasıyla elde edilir. Bu bağlantı kumaş yüzeyine düzensiz, pürüzlü ve gözenekli bir görünüm kazandırır. 

Arpa Tanesi (Tanecikli) Bağlantı: Bezayağı ya da rips bağlantılara, bağlantı noktaları eklenmesi veya mevcut bağlantı noktalarının eksiltilmesiyle elde edilir. Çözgü ve atkı iplikleri düzensiz bir şekilde atlar. Bu atlamaların kaydırılmasıyla tanecikli bir yüzey görünümü sağlanır. Böylece kumaşa havlumsu bir görünüm kazandırılır. 

Dimi Bağlantı ve Türevleri 

Dimi Bağlantı: Dimi dokuma bağlantısı en az üç çözgü ve üç atkı ipliğinden oluşan bir rapora sahiptir. Dimi bağlantı ile dokunan kumaşların en belirgin özelliği kumaş yüzeyinde diyagonal (çapraz) yönde çizgilerin olmasıdır. Dimi bağlantı, kumaş yüzeyinde oluşturduğu diyagonal (çapraz) çizgilerin (dokuma sırtı) yönüne göre S sırtlı ve Z sırtlı olarak isimlendirilir. 

Dimi Bağlantının Sınıflandırılması 

Dokuma sırtının yükselme yönüne göre; 

S sırtlı dimi: Sırt yükseltimi sağ aşağıdan, sol yukarıya doğrudur. 

Z sırtlı dimi: Sırt yükseltimi sol aşağıdan sağ yukarıya doğrudur. 

Dokuma sırtının türüne göre 

Tek sırtlı dimi: Bir bağlantı raporunda tek bir dokuma sırtı vardır. 

Çok sırtlı dimi: Bir bağlantı raporunda en az iki dokuma sırtı vardır. 

Çözgü ve atkı ipliklerinin kumaş yüzündeki dağılımlarına göre 

Eşit yüzlü dimi: Atkı ve çözgü iplikleri dokuma kumaşın her iki yüzeyinde de eşit şekilde dağıtılmıştır.

Eşit yüzlü olmayan dimi: Dokuma iplikleri dokuma kumaşın yüzünde, çözgü ya da atkı ipliklerinden birisi daha fazladır. 

Dimi Bağlantının Türevleri 

Dik sırtlı dimi: Sırtın dik olması, yükseltme sayısının birden büyük olmasıyla sağlanır. Sırt dikliği 45 dereceden büyük olan dimiler, dik sırtlı dimi olarak adlandırılır. 

Yassı dimi: Sırtın yassı olması, atkı atlamalarının yana doğru olan kayma sayısının birden fazla olmasına bağlıdır. Sırt dikliği 45 dereceden az olan dimiler, yassı sırtlı dimi olarak adlandırılır. 

Balık sırtı dimi: Balık sırtı dokuma bağlantısının iki belirgin özelliği vardır: Sırt yönünün değiştirilmesi, Sırt değişiminde bağlama noktalarının kaydırılması. Bu özelliklerinden dolayı, kumaş yüzünde zikzak çizgiler oluşur. 

Sivri uçlu dimi: Sivri uçlu dimi iki belirgin özelliğe sahiptir: Sırt değişiminde sırtların uç uca gelmesi.

Çapraz dimi: Bu bağlantı da dimi sırtı bağlama raporu içerisinde değişim göstermektedir. İki çözgü ipliğinden sonra sırt değişir ve böylelikle dokuma sırtsız ve atlas benzeri bir görünüm alır. 

Atlas (Saten) Bağlantı ve Türevleri 

Atlas bağlantı en az beş çözgü ve beş atkı ipliğinden oluşur. Rapordaki her çözgü ipliği bir bağlantı noktasına sahiptir. Yükselme sayısı birden büyüktür; fakat rapordaki iplik sayısı ile söz konusu yükseltme sayısı ortak bölene sahip olmamalıdır. Ancak bu şekilde atlas dokumaya özgü bağlantı noktalarının dağınık hali elde edilir. Söz konusu noktalar birbirine değmezler. Atlas bağlantının diğer adı saten dokumadır. 

Atlas Bağlantının Sınıflandırılması: Çözgü Atlası, Atkı Atlası 

Atlas Bağlantının Türevleri: Atlas bağlantıya, bağlantı noktalarının ilave edilmesi veya eksiltilmesiyle atlas bağlantının türevleri elde edilir. Bağlantı noktalarının birbirine değmemesi gerektiği için, atlas bağlantıdan elde edilen türevlerin sayısı diğer dokuma bağlantıların türevlerine oranla daha azdır. 

Dokuma Kumaşların Analizi 

Dokuma kumaşları, giysi ya da diğer tekstil ürünlerinin üretiminde kullanacak olan her düzeyde meslek elemanı, dokuma kumaşların yüzü, çözgü ve atkı yönü, bağlantı türü, hammaddesi gibi özelliklerini pratik yöntemlerle ve doğru olarak belirleyebilmelidir. Bu işlemleri yapabilmek için gerekli olan araç ve gereçler şunlardır: Desen kağıdı, lup, iğne, renkli kalemler, cetvel, makas, ve hassas terazi. 

Dokuma Kumaşın Yüzünün Belirlenmesi 

Dokuma kumaşın iki yüzü, genellikle dokuma bağlantısından veya kumaşa uygulanan terbiye (boya, baskı, apreleme) işlemlerinden dolayı farklıdır. Dokuma kumaşlarda kumaş yüzünün tespit edilmesi genel olarak aşağıda belirtilen kurallara göre yapılır: Dokuma kumaşların yüzü, genellikle tersine göre daha parlak, kaygan ve yumuşaktır. Dokuma kumaşlarda, eğer varsa, ilmekler, havlar (tüylülük), motifler, çizgiler vb. kumaş yüzünde daha belirgindir. Dimi örgülü kumaşlarda, diyagonal (çapraz) çizgiler kumaş yüzünde daha belirgin şekilde görülür. Baskı ile renklendirilmiş kumaşlarda renk ve motif, kumaşın yüzünde daha net şekilde görülür; tersinde ise belirsiz olarak görülür. Dokuma kumaşın yüzü ile tersi arasında hiçbir fark yoksa (çift yüzlü kumaşlar), tekstil ürünü yapımında kumaşın her iki tarafı da kullanılabilir. 

Dokuma Kumaşın Atkı ve Çözgü Yönünün Belirlenmesi 

Giysi üretimi yapan her düzeyde meslek elemanının dokuma kumaşın çözgü ve atkı yönünü bilmesi çok önemlidir. Dokumalar yıkamadan sonra çözgü ve atkı yönünde farklı oranda çektikleri için kesilen bütün parçalarda iplik yönüne özellikle dikkat edilmelidir. İplik yönü dokuma kumaşın çözgü yönü ile aynı olmalıdır. Dokuma kumaşın, çözgü yönü şu özelliklere göre belirlenebilir: Çözgü iplikleri, dokuma kenarına daima paraleldir. Dokuma kumaşlar, çözgü yönünde atkı yönünden daha az esnerler. Dokuma sırasında çözgü iplikleri daha fazla gerildikleri için, atkı ipliklerinden daha fazla bükümlüdürler. Çözgü ipliklerinin hammaddesi, atkı ipliklerine göre daha iyidir. 

Dokuma Kumaşın Raporunun Belirlenmesi 

Dokuma kumaşların bağlantı türünün ve raporunun tespit edilmesi için kumaştaki atkı iplikleri sökülerek çözgü ipliğinin çözgü yükseltimlerine ve çözgü indirimlerine bakılır ve bunlar desen kağıdına işaretlenir. Desen kağıdı olarak kareli kağıt ya da milimetrik kağıt kullanılabilir. Kareli kağıdın üzerindeki dikey sütunlar çözgü, yatay sütunlar ise atkı iplikleri olarak düşünülür. Bir dokuma kumaşın patronu, desen kağıdına aktarılırken hareket noktası çözgü ipliğidir. Atkı iplikleri tek tek sökülür. Çözgü ipliklerinin, atkı ipliğinin üstünde olduğu noktalar desen kağıdına dolu, altında olduğu noktalar ise boş olarak işaretlenir. Bu işleme aynı çözgü hareketleri tekrarlanıncaya kadar devam edilir. Böylece dokuma kumaşın raporu çıkarılmış olur. 

Dokuma Kumaşın Hammadde Analizinin Yapılması 

Dokuma kumaşlar, ipliklerden elde edilen tekstil yüzeylerdir. Dokuma kumaşın üretiminde kullanılan ipliklerin hammaddeleri aynı zamanda kumaşın da ham maddesidir. Burada yapılması gereken ipliklerinin üretiminde kullanılan hammaddeleri (tekstil liflerini), lif çeşitlerini saptama yöntemleri ile belirlemektir. Bunun için, yakma testi, mikroskop altında inceleme, çözünürlük deneyi gibi işlemler yapılır. 

Renkli Dokumalar 

Dokuma yüzeylerde, kullanılan bağlantı çeşitlerinden bağımsız olarak farklı renkte atkı ve çözgü ipliklerinin kullanılması ile kumaş yüzeyinde şekiller oluşturulur. Dokuma kumaşların üretiminde kullanılan renkli çözgü iplikleri boyuna çizgiler, renkli atkı ipliklerini ise enine çizgiler oluşturur. İki çizginin karışımı ise ekose desenini oluşturur. 

Ekose Desenli Dokumalar 

İskoç Ekosesi: İskoç ekosesi, eşit yüzlü dimi veya bezayağı üzerinde dar ve geniş yollardan oluşan karelerden, farklı tonlardan ya da çok renkli ipliklerden meydana gelir. 

Kazayağı: Bezayağı bağlantı ile dokunan kazayağı deseni, iki açık, iki koyu renk çözgü ve atkı ipliklerinin değişimi ile oluşur. 

Pepita: Dimi bağlantı ile dokunan pepita deseni, dört açık ve dört koyu renk çözgü ve atkı iplikleriyle veya değişik renkler kullanılarak temelde aynı görüntüde değişik desenler oluşturulmasıyla elde edilir. 

Madras Ekosesi: Bezayağı bağlantı ile üretilen madras ekosesi, çok renkli, dar ve geniş kareler şeklinde dokunan ekoselerdir. 

Blok Ekose: Bezayağı bağlantı ile dokunan blok ekose, madras ekosesine benzemektedir. Ancak blok ekose deseniyle dokunan kumaş yüzeyinde oluşan kareler ya da dikdörtgenler daha büyüktür. 

Glenşek: Dimi bağlantı ile dokunan glenşek ekosede temel ve üst ekoseler birbirine girmiştir. Temel ekose, tek tondadır; ama üst ekose belirgin bir şekilde bunun üzerinde durur. 

Tümü Desenli Bağlantılar 

Filafil: Filafil desen, açık ve koyu renkli çözgü ve atkı ipliklerinin değişimiyle oluşur. 

Çok İplik Sistemli Dokumalar 

Dokuma kumaşlara birtakım özellikler kazandırmak için iki iplik sistemi yetersiz kalmaktadır. Dokuma kumaşlara, çift yüz, özel desenler, dayanıklılık vb. özellikler kazandırabilmek için daha fazla iplik sistemine ihtiyaç vardır. 

Üç İplik Sistemli Dokumalar 

Kısmen desenli dokumalar ve havlı dokumalar olmak üzere iki sınıfa ayrılırlar: 

Kısmen Desenli Dokumalar 
Lanse dokumalar: Temel bağlantıya sahip dokumalarda üçüncü bir iplik sistemi kullanılarak çözgü ya da atkı ipliği yönünde desenler oluşturulabilir. 
Broşe dokumalar: Atkı yönünde ilave bir iplik sistemi kullanılarak küçük desenler dokunabilir. Her desen yeri için özel bir broşe kalıbına ihtiyaç vardır. 

Havlı veya İlmekli Dokumalar 

Havlı Dokumalar: Kadife, havlı ve halı gibi tüylü kumaşlardaki havlar özel çözgü iplikleri ile oluşturulur. Gerilmiş bir temel çözgünün üzerine gevşek duran bir hav ya da ilmek çözgüsü gelir. Dokuma işlemi sırasında hav çözgüsü temel çözgünün üzerine kayar ve böylece ilave çözgü ipliklerinin ilmekleri kumaş yüzeyinde kalır. Havlı yüzeyler, banyoluk havlu ile karıştırılmamalıdır. Havlu (Banyoluk Havlu): İki iplik sistemli bir dokumadır. Atkı yönündeki bükümlü iplikler dolayısıyla bir havlı dokuma görünümündedir. 
Kadife: Temel dokumadaki atkı veya çözgü ipliklerine, gevşek durumda ilave bir atkı ya da çözgü eklenip daha sonra kesilerek havlı (tüylü) bir yüzey kazandırılan dokumalardır. 
Düz Kadife: Temel dokuma ipliklerine, düzenli bir şekilde bağlanan ilave ipliklerin, dokuma işleminden sonra kesilerek kumaş yüzüne düzgün bir havlı (tüylü) görünümün sağlandığı tekstil yüzeylerdir. 
Fitilli Kadife: Hav atkılarının sürekli olarak aynı çözgü ipliklerine grup halinde bağlanması ve daha sonra bunların kesilmesi ile elde edilen kadifelerdir. Kumaş yüzünde, çizgiler halinde havlı bir görünüm vardır. 

Dört veya Daha Fazla İplik Sistemli Dokuma Yüzeyler 

Dört ve daha fazla iplik sisteminin kullanılmasıyla çift katlı dokumalar elde edilir. Bunlar, farklı bağlantı teknikleri kullanılarak bazı noktalardan birbirine bağlanırlar. Böylece: daha fazla dayanıklılık, farklı kumaş yüzeyleri ve kabarık yüzey şekilleri oluşur. Delikli dokumalar farklı üretim teknikleri kullanılarak kumaş yüzeyinde delikler oluşturmak suretiyle, çok çeşitli desenlerde dokunan tekstil yüzeylerdir. (Örn. Dokuma tüller)