İpek İplik Terbiyesi ve İpek Çeşitleri

İpek Elyaf Demeti. 

İpeğe Neden Terbiye İşlemi Uygulanır 
Ham ipek üzerinde bulunan serisin tabakası ipeğe sarımsı bir renk ve sert bir tutum verir. İpeğin kendine has yumuşaklığına ve parlaklığına sahip olabilmesi için serisin uzaklaştırma; beyazlığa sahip olabilmesi için ağartma ve bu işlemler sırasında kaybettiği ağırlığı kazanabilmesi için ağırlaştırma işlemi yapılır. 

İpekte Serisin Uzaklaştırma 

Serisin Uzaklaştırmanın Amaçları: Ham ipek ipliğinde fibroin, serisin tabakası ile kuşatılmıştır. Serisin, fibroin kısmının kendine has güzel parlaklığını örter, sarımsı bir renk verir ve gevrek bir tutum kazandırır. İpeğin kendine özgü yumuşaklığa, parlaklığa, beyazlığa, dökümlülüğe sahip olması için serisinin uzaklaştırılması gerekir. Serisin tamamen uzaklaştırılabileceği gibi kısmen de uzaklaştırılabilir. 

Göz Önünde Bulundurulması Gereken Faktörler: Serisin uzaklaştırma işleminde kullanılan suyun sert olmaması gerekir. Aksi hâlde oluşacak suda çözünmeyen kalsiyumlu sabun çökerek sabunun yararlı etkisini giderdiği gibi ipeğin parlaklığını da olumsuz yönde etkilemektedir. Bu nedenle, sertlik giderici maddelerle suyun yumuşatılması zorunludur. Bir diğer dikkat edilmesi gerekli nokta ise non-iyonik tensidlerin (kimyasal yıkama ham maddesi) serisin uzaklaştırma işlemini hızlandırdığı ve sabunun durulanmasını kolaylaştırmasıdır. Serisin uzaklaştırma işlemi sırasında mamule hareket verilmesi, elde edilecek etkilerin mamulün her yerinde eşit olması açısından önemlidir. Serisin fibroinin çevresini saran koruyucu bir tabaka oluşturduğundan iplik yapımı, dokuma ve örme sırasında fibroini mekaniksel etkilere karşı koruması bakımından faydalı olmaktadır. Bu nedenle, serisinin uzaklaştırılmasını mümkün derece geç bir safhada yapmakta fayda vardır. 

Serisini Uzaklaştıra İşleminin Yapılışı 

Serisin şu yöntemlerle giderilebilir. 

Sabun ile serisini uzaklaştırma, Sabunla kaynatma öncesi, ipekli mamulün 0,5 g/l sodyum karbonat içeren 40   ̊C temperatürdeki (sıcaklık) flottede bir saat kadar ön muamelesi, işlemi kolaylaştırır. Esas serisin uzaklaştırma işlemi genel olarak iki adımda yapılmaktadır. 

Birinci adım: 8 g/l Marsilya sabunu, 1–3 g/l Polifosfat (su yumuşatma maddesi), 1–3 g/l Non-iyonik tensid, 1 g/l Sodyum karbonat içeren flottede, ipekli mamul 75   ̊C'de 1–2 saat muamele edilmektedir. Flotte oranı 1:30'dur. İlk serisin uzaklaştırma banyosunda ham ipekteki serisinin % 90-95'i uzaklaştırılmaktadır. 

İkinci adım: İpekli mamul, birinci banyodaki maddelerin yaklaşık yarısını içeren yeni bir banyoya konularak aynı koşullar altında muamele edilmektedir. İşlem sonunda boşaltılan sabunlu ve çok az miktarda serisin içeren flotte, gerekli ise sabun ilave edilerek birinci adımda kullanılabilmektedir. İpekli mamul, iki sabunlu muamelenin ardından önce sıcak, sonra soğuk olmak üzere etkili bir şekilde durulanmaktadır. İki adımlı serisin uzaklaştırma metodundan başka sürenin 4,5–6 saate kadar uzatıldığı tek adımlı serisin uzaklaştırma metotları da yaygın olarak kullanılmaktadır. Serisin uzaklaştırma çözeltisi, ipek boyacılığında serisinin çok iyi düzgünleştirici etki göstermesi nedeniyle önemli bir yardımcı maddedir. Serisinli çözelti, boyar maddenin düzgün alınmasını sağlaması yanında, tamponlayıcı madde olarak da etkileyerek ipek liflerini asitlere karşı korur ve liflerin yumuşak kalmasını sağlar. 

Enzim ile serisin uzaklaştırma: Serisin bir çeşit protein olduğuna göre proteini parçalayan (proteolitik) enzimlerden etkilenir. Ancak fibroinin de bir protein olması nedeni ile serisini gidermede, serisini etkileyen fakat fibroini etkilemeyen enzimlerden yararlanmak gerekir. Bu konuda en çok kullanılan enzimler pepsin, tripsin ve papaindir. İpek ipliklerinden enzim ile serisin uzaklaştırma reçetesi: 0,3–1 g/l Enzim, Alcalase 2,5 L (Nova Nordisk), 5 g/l Sodyum bikarbonat (NaHCOз), 1 g/l Non-iyonik sürfaktant, Ph 8–9, Flotte oranı 1.30, 55–60  ̊C'de, 30–60 dakika muamele. Enzim ile serisin uzaklaştırmada ön muamele gerekmez. Ancak yüksek bükümlü iplikler 95  ̊C‘de 5–10 dakika alkali çözeltisi ile muamele edilirlerse daha kısa sürede ve daha az enzimle istenilen sonuçlar sağlanabilmektedir. Serisin uzaklaştırma işleminden sonra ılık su ile yıkama yapılır. Gerekli ise ağartmaya geçilir. 

İpeğin Ağırlaştırılması (Şarjlama) 

Eskiden ipek iplik ve kumaşların satışı, genellikle tartarak yapıldığından ipek iplik veya mamul satıcıları, mamullerinin mümkün derece ağır olmasını sağlamaya çalışırlardı. Hâlbuki serisini uzaklaştırılan ham ipek, bu işlem sonucu % 18–30 kadarlık bir ağırlık kaybına uğramaktadır. Önceleri bu ağırlık kaybını telafi etmek daha sonraları ipekli mamullere ham hâlinden bile daha fazla bir ağırlık kazandırmak için özel bir terbiye işlemi geliştirilmiştir ki bu işleme şarj veya ağırlaştırma denir. 

Ağırlaştırma İşleminin Amaçları 

Şarj sırasında kullanılan maddeler, ipek liflerinin içine nüfuz edip fibroin makro moleküllerine bağlandıklarından aynı zamanda liflerin bir miktar şişmesini de sağlamaktadır. Bu nedenle, iyi şarj görmüş bir ipliğin ve mamullerin dolgunluğu, zenginliği de artmaktadır. Şişen, ağırlaşan liflerin örtme yeteneği de artacağından sonuçta birim alan ve ağırlıkta bir ipekli mamul için gerekli ipek lifi miktarı azalmaktadır. Bu ise maliyeti düşürmesi ve kısıtlı ipek lifi üretimine rağmen ipekli mamul üretimini artırması bakımından önemli ekonomik yararlar sağlamaktadır. Belirli sınırları aşmamak kaydıyla yapılacak iyi bir şarjın sağladığı bu yararlara karşılık aşırı ve yanlış bir şarjın da önemli sakıncaları vardır. Aşırı şarj sonucu ipekli mamullerin güzel tutumu azaltmakta hatta fazla sertleşen mamulün bir apre kırma makinesinden geçirilmesi gerekmektedir. Fakat daha önemli olan sakınca liflerin ve dolayısıyla mamulün dayanımlarının düşmesidir. Bu dayanım düşmesine paralel olarak bazen makro moleküllerde ani bir parçalanma meydana gelmektedir. Bu nedenle aşırı şarj görmüş ipliklere tecrübeli ipekçiler "dinamitlenmiş mamul" demektedirler. Şarjda kullanılan pari birimi, esasında gerçek şarj miktarını saklayan bir birimdir. Eğer şarj sonucu lifler serisinleri çözülmeden önceki ham ağırlıklarına eşit bir ağırlığa çıkarlarsa buna pari şarj denir. Şarj sonucu ağırlık ham liflerin ağırlığının altında kalırsa "pari altı", ham liflerin ağırlığını aşarsa "pari üstü" şarjdan bahsedilir ve ağırlık artışının liflerin ham ağırlıklarına % oranı olarak belirtilir. Buna göre ham (grege) ağırlığı 100 kg gelen ipekli mamul, serisini çözüldükten sonra 75 kg geliyorsa ve şarj sonucu ağırlığı 95 kg'a çıkarsa bu mamul % 5 pari altı; 150 kg'a çıkarsa % 50 pari üstü şarj görmüştür denir. Şarj, serisin çözüldükten sonra uygulandığına göre % 50 pari üstü şarjda, 75 kg cuite ipeğinin ağırlığı 150 kg'a çıkmaktadır, dolayısıyla gerçek ağırlık artışı % 100'dür. 

Ağırlaştırma Yöntemleri 

İpek liflerinin şarjı çok değişik şekillerde yapılabilmektedir. Bu çeşitli yöntemleri 3 ana grupta toplamak mümkündür: 

Anorganik şarj (charge minerale): Liflerin birbiri ardınca uygun kalay, fosfat ve sonunda da silikat tuzlarıyla muamelesi esasına dayanan bu yöntem, uygulanan en yaygın şarj şeklidir. 

Bitkisel şarj (charge végétale): Liflerin mamul ağırlığının % 150-250'si kadar tannen, meşe mazısı özü gibi maddeler içeren flottelerle muamelesi esasına dayanan bu yöntem, daha ziyade siyah ve koyu tonlarda boyanacak mamullerde belirli bir uygulama alanı bulabilmektedir. 

Karışık şarj (charge mixte): Yukarıda belirtilen iki yöntemin bir karışımı olan karışık şarjda mamul önce tannen cinsinden bir bitkisel maddeyle sonra da kalay ve fosfat tuzlarıyla muamele edilmektedir (Veya önce kalay ve soda ile muamele edildikten sonra boyanmakta ve son olarak da bitkisel şarj maddeleriyle muamele edilmektedir.). 

Avivaj İşlemi 

İpekli mamullere istenen tutumu kazandırmak için mamuller boyamadan sonra bir avivaj işleminden geçirilir. Esasında tekstil terbiyesinde avivaj denilince liflerin veya ipliklerin tutumlarını, iplikçi ve dokumacıların çalışmasını kolaylaştıracak şekle getirmek için yapılan terbiye işlemleri anlaşılmaktadır. Hâlbuki ipekli mamullerde avivaj ipliklere uygulandığı kadar kumaşlara da uygulanmaktadır. Burada söz konusu olan avivaj, bir çeşit tutum apresidir. Avivaj işlemi işletmelere göre değişen şekillerde yapılmaktadır. 

Zeytinyağlı avivaj: Şarj görmüş ipekli mamullerde en fazla uygulanan bu avivaj şeklinde doğrudan zeytinyağının kullanılabileceğine dair bazı bilgiler varsa da kolay ve yaygın olan çalışma, düşük derecede sülfonlanmış zeytinyağı ile yapılmaktadır. Bazı işletmeler zeytinyağının sülfonlanması işlemini de (zeytinyağına yavaş bir şekilde sülfürik asit ilave edip uzunca süre beklettikten sonra soda ilave ederek) kendileri yapmaktadır. Bu şekilde elde edilip seyreltilen sülfonlanmış zeytinyağına avivaj yağı'da denilmektedir. Kullanılacak avivaj yağı ve formik asit miktarı: mamulün tipine, gördüğü şarj miktarına, nasıl boyandığına, avivaj sırasındaki flotte oranına ve istenen tutuma bağlı olarak değişmektedir. Genel olarak avivajın mamulü: 5–15 ml/l Avivaj yağı, 2 – 6 ml/l Formik asit (6°Be'lik) içeren soğuk flotteyle 20–30 dakika muamele ederek yapıldığı söylenebilir. Avivajdan sonra mamul santrfujlanır ve kurutulur. Diğer bir reçeteye göre % 1,5 zeytinyağı, % 0,5 – 2,5 soda, % 6 -12 yeşil sabun içerecek şekilde hazırlanan sıcak çözelti, ılık flotteye karıştırıldıktan sonra flotteye formik asit, asetik asit veya süt asidi ilave ederek flotte asidik hâle getirilmekte ve ipekli mamul bu flotteyle 15–30 dakika muamele edilmektedir. 

Sert tutum kazandıran avivaj: İpekli mamullerin tutumunu bir miktar sertleştirmek için yapılan bu tip avivajın esasını mamulü formik asit, şarap asidi veya limon asidi gibi zayıf bir asidin seyreltik çözeltisiyle kısa bir süre muamele etmek oluşturmaktadır. Bu muamele sonunda mamul durulanmaz ve sıkıldıktan veya santrifüjlandıktan sonra normal sıcaklıkta kurutulur. 

Yumuşak tutum kazandıran avivaj: Daha ziyade şap ipeğinden (eğirilmiş ipliklerden) yapılmış mamullere ve ipek kadifelere uygulanan bir işlemdir. Bunun için içinde: % 1,5 şap % 0,5 soda bulunan bir flotte hazırlanır ve asetik asit ile hafif asidik hâle getirildikten sonra mamul bu flotte içinden birkaç kere geçirilip santrifüjlanır ve kurutulur. 

Hışırtılı (gıcırdayan) tutum kazandıran avivaj: Bazı ipekli mamuller için çok geçerli ve karakteristik olan bu avivaj, iki banyolu bir çalışmayı gerektirmektedir. Mamul 1. banyoda % 5–10 (mamul ağırlığının) yağlı sabun içeren ılık (30–40 °C) flotteyle muamele edilir ve istenirse hafif bir durulamadan sonra 2. banyoda % 10–15 (mamul ağırlığının) süt veya şarap asidi içeren flotteyle muamele edilir ve santrfujlandıktan sonra kurutulur. Süt asidi yerine formik veya asetik asit kullanılsa da elde edilen sonuç aynı derecede güzel olmaz. 

İpek İplik Çeşitleri 

Kesiksiz elyaf hâlinde kozalardan çekilerek birkaç telin bir araya getirilerek katlı büküm işleminden geçen veya bir grup kozadan gelen tellerin filament iplik hâlinde kendi üzerinde büküm alarak oluşturduğu kesiksiz ham ipek filamentlerine ibrişim denir. İbrişimler tek başına veya katlanarak iplik oluşturabilir. İpek ipliklerinden bazıları şunlardır. 

Tek ipek iplik: Tek iplik oluşturmak için üç ile sekiz arasında ipek filamenti birlikte bükülür. Gevşek bükümlü tek iplikler, cm'de iki ya da daha üç büküm içerir ve esas olarak birçok ipek kumaşta atkı ipliği olarak kullanılır. Yüksek bükümlü tek iplikler, cm başına çok daha fazla sayıda büküm içerir ve ince kumaşların yapımında kullanılır. 

İpek atkı ipliği, tram (ibrişim) ipek: İpek ticaretinde dokuma kumaşlarda atkı ipliği olarak kullanılan ipek ipliklerdir. Tram (ibrişim) ipek de denir. Bu iplikler sadece atkı ipliği olarak kullanılır. Birlikte çekilen iki veya daha fazla iplikten oluşan ve cm'de 2 veya 4 bükümle bükülen ipekli ipliğin yanı sıra 2 ya da 4 bükümlü tek ipliklerin yaklaşık 1–2 büküm/cm gibi hafif bir bükümle birleştirilmesi ile de elde edilir. Özellikle krep ipek kumaşlar için büküm sayısı artırılabilir. Tafta gibi özel sık bükümlü, yaklaşık 12 büküm/cm'lik iplik kullanan kumaşların haricînde nadiren 2 büküm/cm'den fazla bükülür. İpekli atkı ipliğine ibrişim ipek de denir ancak ibrişim terimi ham ipek filamentler için kullanılan genel bir deyimdir. 

Vual ipek ipliği: Bu iplik vual gibi ince, şeffaf krepler için kullanılır. Üç adet bükümsüz tek ipliğin cm başına 16–18 S (inç başına 0- 45 S) büküm içerecek şekilde bileştirilmesi ile oluşur. 

Krepdöşin ipek ipliği: Bükümsüz bir çift ipek ipliğinin 27–30 büküm/cm ile S veya Z yönünde bükülmesi ile elde edilen katlı ipek ipliğidir. Sonuçta çok ince, sağlam, elastik, çözgü ipliği olarak krep tipi kumaşların yapımında kullanılan iplikler elde edilir. 

Organze ipek ipliği: Yüksek bükümlü ipek ipliklerinin katlı bükülmesi ile elde edilen çözgü ipliğidir. Her biri Z büküm içeren, üç veya dört tek iplikten oluşur. Bu iplikler birbirleriyle S bükümle, cm başına 4,72–7,87 (inç başına 12 ila 20) arasında büküm verilerek birbirlerine daha sıkı geçmeleri böylece daha sert ve dayanıklı iplik oluşturmaları sağlanarak bağlanır. 

Grena din ipek ipliği: Yaklaşık 14 Z büküm/cm büküm verilmiş 3–4 veya 5 tek katlı ipek ipliğinin birbirleriyle cm başına 10–14 arasında S büküm ile birleştirilmesinden oluşan ipliklerdir. Bu iplikler, yüksek büküm sayısına sahip olmalarına rağmen yine de incedir. Organze, grenadin gibi ince, şeffaf kumaşların yapımında kullanılır. 

İkiye iki grena din ipek: Bir çit bükümsüz ipek filamentinden oluşan ve her biri yaklaşık 14 büküm/cm ile Z yönünde büküldükten sonra iki kat ipliğin 10–14 büküm/cm ile S yönünde birleştirilmesinden oluşan ipek ipliğidir. Bu iplikler netice itibari ile grenadin ipliklere çok benzer ancak daha ağırdır. Ağırlıkları, yapıları ve yüksek bükümleri krep kumaşlar için tercih edilmelerini sağlar. 

Kompansene S ipek ipliği: Bu iplik, her biri bir çift bükümsüz iplik filamentlerinin bir tanesi S yönünde diğeri Z yönünde 16–18 büküm/cm olarak bükülmesi ve bu bükülmüş çiftlerin birbirleri ile S yönünde 2 büküm/cm ile bükülmesi sonucunda oluşur. Bu zıt büküm yönleri griftliği önler, bunun yanında elastiklik verir. Bu yüzden, genellikle örme kumaşlar için kullanılır. 

Krep ipek ipliği: Bazı krep kumaşlar, ipek krep ipliklerden yapılır. Bu iplikler her biri bir çift olan bükümsüz tek ipliklerden oluşur. Bir çift 24–34 büküm/cm S büküm ile diğeri ise aynı sayıda Z büküm ile büküldükten sonra birbirleriyle 1–2 büküm/cm S büküm içerecek şekilde birleştirir. Elde edilen krep ipek iplikleri atkı veya çözgü ipliği ya da ikisi birlikte tüm krep kumaş çeşitlerinde kullanılır. 

Şantung ipek ipliği: Yüzeye canlı bir görünüş veren, çok düzensiz iplik efektlerine sahip kaba tussah (yabani) ipek ipliğidir. 

Sonsuz ham ipek ipliği: Eğrilmiş olmayan, sonsuz hâlde bulunan ham ipek filamenti ya da bundan oluşan ipliktir. 

Eğirilmiş ipek ipliği: Kesiksiz bir ipek filamenti çekimi için uygun olmayan kozalardan veya işlem artıklarından elde edilen döküntü ipek elyafından kamgarn (taranmış yün iplikçiliği) sistemine benzer şekilde eğirilen kesikli ipek iplikleridir. Bunlar: Deşe ipek ipliği (floret ipeği, şap ipeği), Buret ipeği, Deşe ipek ipliği (floret. Şap), Deşe ipek ipliği, ipek filament üretiminde kullanılmayan defolu materyallerden elde edilen deşe ipekten üretilen ipliklerdir. 

Deşe ipeğin kaynakları 

Deşe ipek aşağıdaki kaynaklardan elde edilir: Delik kozalar, kozalardan çıkan kelebekler nedeniyle oluşur. İkili (çift) kozalar, iki ipek böceğinin birbirine çok yakın koza yaparken yapışmış durumları, Şekilsiz ve lekeli kozalar, Ezik kozalar, Kısa ipek telleri, sağılmadan önce koza üzerinden fırçalanır. Her kozanın başında ve sonunda bulunan kalın ve düzgünsüz ipek elyafı (kamçı başı ve tava dibi). Deşe ipek, serisin uzaklaştırma işleminden sonra mekaniksel etkilerle elyafına ayrılır. Kamgam sistemine benzer şekilde taraklanır, taranır ve eğitilir. Eğirilmiş ipek iplikleri yumuşak fakat diğer tip ipekten daha az parlak ve o denli sağlam ve elastik değildir. Daha kısa ştapel kullanılmasından dolayı eğirilmiş ipeğin dayanımı ve elastikliği daha az ise de diğerinin bazı genel karakteristiklerini göstermektedir. Örneğin; eğirilmiş ipekten yapılmış ipek kumaş, elyaf kalitesi iyi ise oldukça iyi kullanım sağlar. Eğirilmiş ipekten yapılan kumaş, elyafın kısalığı nedeniyle bir süre giyildikten ya da kullanıldıktan sonra tüylenir. Eğrilmiş ipek, sağılmış ipekten daha ucuzdur. Eğrilmiş ipek şantug ve havlı kumaşlarda, elbise aksesuarları, astarlar, elastik ağ dokular ve dikiş ipeği için kadifeler, şemsiye kumaşları ve yalıtkan materyallerde kullanılır. 

Organsin: Çok bükümlü ipek ipliği organsin diye tanınır. Ham ipek sert ve mattır. Pişirildikten sonra parlaklık yumuşaklık ve akıcılık kazanır. 

Buret ipek ipliği: Buret ipek ipliği, deşe ipek ipliğinin üretilmesi sırasında dökülen kemlinglerden elde edilen ipliktir. Kamgam sistemine benzer bir şekilde elde edilen orta incelikte, kaba tabii ipek iplikleri genelde gayri muntazam, küt şekilli ve nopelidir. 

Grege ipek ipliği: İpek böceği kozalarından kesiksiz elyaf hâlinde çekilen ipekler, gerekli iplik kalınlığına bağlı olarak 3–10 tanesi birlikte sarılır. Belirli katlı büküm verilerek elde edilen, bu şekildeki ham ipek ipliklere grege ipeği denir. 

Perl ipek ipliği: Düşük değerdeki kozalardan elde edilen grege ipliklerden oluşan ve leonik ipliklerde nüve (çekirdek) olarak kullanılan, atkılık ipek ipliğine benzer katlı bükülmüş doğal ipektir.