Boya reçetesi (Alm. Färberezept, Fr. formule de teinture, İng. dyeing recipe), tekstil boyamacılığında laboratuvar ve/veya işletme için hazırlanan, yapılacak boya işlemi için gerekli olan kimyasal madde, boyarmadde, yardımcı madde, sıcaklık, süre gibi bilgilerin tümünü içeren reçeteye denir.
Reçetenin Boyamadaki Önemi
Boyama başta olmak üzere tüm terbiye işletmelerinde, sulu işlemlerle yapılan her uygulamanın bir reçetesi bulunur. İşletmelerde reçete ile çalışmak; standart uygulama yapabilmeyi, tekrarlanabilirliği sağlar ve işletme maliyetini olumlu etkiler. Bu sebeple reçete hesaplarının doğru yapılması gerekir. Her uygulamanın reçetesi farklıdır. Bir reçetede uygulamanın yapılacağı banyo miktarı, uygulama yapılacak mamulün ağırlığı ve maddelerin miktarları bulunmalıdır.
Reçete hesapları bu verilere dayanarak yapılır. Uygulamanın yapılacağı banyo miktarı reçetede banyo oranı/ nispeti ya da flotte oranı/ flotte nispeti şeklinde gösterilir. Kısaca B.O. / B.N. ya da F.O. / F.N. şeklinde de gösterilebilir. Reçetede mamulün adı ya da cinsi yazılmaz. Genelde mamul ağırlığı verilir. Reçetede bulunan kimyasal maddelerin ise isimleri ve varsa özellikleri yazılır.
Reçete Hesabı Yapma
Uygulamaya geçilmeden önce reçete hesaplarının yapılması gerekir. Reçete hesaplarının doğru yapılması uygulamanın doğruluğu ve gerektiği kadar malzeme kullanma açısından önemlidir.
1-) Banyo (Flotte) Miktarını Hesaplama
Reçete hesabı yapılırken önce banyo (flotte) miktarı hesaplanır. Reçetede verilen bazı kimyasal maddelerin miktarlarının hesaplanabilmesi için kullanılacak banyo miktarının bilinmesi şarttır.
Örnek:
Banyo Oranı: 1:5
Mamul ağırlığı: 5 g
Reçetede banyo oranı 1:5 verilmiştir. Yani 1 g mamul için 5 ml (cm³) banyo kullanılacak demektir. Reçetede mamul ağırlığı 5 g olduğuna göre bir orantı kurarak uygulama için gerekli banyo miktarı hesaplanır.
1 g mamul için 5 ml banyo kullanılacaksa
5 g mamul için x ml banyo kullanılacaktır
x = ( 5.5 ) / 1
x = 25 ml banyo kullanılacaktır.
2-) Madde Miktarlarını Hesaplama
Reçetelerde karşımıza değişik birimler çıkacaktır. Reçete hesabına geçmeden önce bu birimleri tanımak ve anlamak gerekir. Reçetede bulunan maddeler % cinsinden ya da cm³/lt – g/lt – ml/lt şeklinde olabilir.
- % : 100 g mamul için kullanılacak madde miktarını belirtir.
Reçetede;
% 2 tuz denildiğinde 100 g mamul için 2 g tuz,
% 5 soda denildiğinde 100 g mamul için 5 g soda,
% 0.5 boyar madde denildiğinde 100 g mamul için 0.5 g boyar madde kullanılacak demektir.
Örnek reçete:
B.O.: 1:8
Mamul ağırlığı: 10 g
Boyar madde: % 1
Reçetede banyo oranı 1:8 verilmiştir. Yani 1 g mamul için 8 ml (cm³) banyo kullanılacak demektir. Reçetede mamul ağırlığı 10 g olduğuna göre bir denklem kurarak uygulama için gerekli banyo miktarı hesaplanır.
1 g mamul için 8 ml banyo kullanılacaksa
10 g mamul için x ml banyo kullanılacaktır
x = (10 x 8) / 1
x = 80 ml banyo kullanılacaktır.
Reçetede %'de olarak verilen maddelerden yapılacak işlem için ne kadar kullanılması gerektiğini bulmak için % madde miktarı ile mal ağırlığı arasında bir orantı kurulur. Reçetede % 1 boyar madde verilmiştir. Yani 100 g mamul için 1 g boyar madde kullanılacak demektir. Reçetede mamul ağırlığı 10 g olduğuna göre bir orantı kurarak uygulama için gerekli boyar madde miktarı hesaplanır.
100 g mamul için 1 g boyar madde kullanılacaksa
10 g mamul için x g boyar madde kullanılacaktır
x = (10 . 1) / 100
x = 0,01 g boyar madde kullanılacaktır.
- cm³/lt – g/lt – ml/lt: 1000 ml (1 litre) banyoda kullanılacak maddenin cm³, g ya da ml cinsinden miktarını belirtir. Reçetede verilen maddeler bu şekilde ise hesaplama için gerekli orantı için banyo miktarının bilinmesi gerekir.
3 g/lt tuz denildiğinde 1000 ml banyoda 3 g tuz kullanılacak demektir.
10 ml/lt Asetik asit denildiğinde 1000 ml banyoda 10 ml asit kullanılacak demektir.
5 cm³/lt ıslatıcı denildiğinde 1000 ml banyoda 5 cm³ ıslatıcı kullanılacak demektir.
Örnek reçete:
B.O.: 1:10
Mamul ağırlığı: 20 g
Soda: 5 g/lt
Reçetede banyo oranı 1: 10 verilmiştir. Yani 1 g mamul için 10 ml (cm³) banyo kullanılacak demektir. Reçetede mamul ağırlığı 20 g olduğuna göre bir denklem kurarak uygulama için gerekli banyo miktarı hesaplanır.
1 g mamul için 10 ml banyo kullanılacaksa
20 g mamul için x ml banyo kullanılacaktır
x = ( 20 x 10 ) / 1
x = 200 ml banyo kullanılacaktır.
Reçetede soda miktarı 5 g/lt verilmiştir. Yani 1000 ml banyo için 5 g soda kullanılacak demektir. Banyo miktarı 200 ml olduğuna göre verilen soda miktarı ile bir orantı kurarak uygulama için gerekli soda miktarı hesaplanır.
1000 ml banyo için 5 g soda kullanılacaksa
200 ml banyo için x g soda kullanılacaktır
x = ( 200.5)/1000
x = 1 g soda kullanılacaktır.
3-) Örneklerle Reçete Hesabı
Örnek reçete 1:
B. O. : 1:7
Mamul ağırlığı : 3 g
Boyar madde : % 2 Tuz : 5 g/lt
- Banyo miktarını hesaplama Reçetede banyo oranı 1:7 verilmiştir. Yani 1 g mamul için 7 ml (cm³) banyo kullanılacak demektir. Reçetede mamul ağırlığı 3 g olduğuna göre bir denklem kurarak uygulama için gerekli banyo miktarı hesaplanır.
1 g mamul için 7 ml banyo kullanılacaksa
3 g mamul için x ml banyo kullanılacaktır.
x = (3x7)/1
x = 21 ml banyo kullanılacaktır.
- Boyar madde hesabı
Reçetede % 2 boyar madde verilmiştir. Yani 100 g mamul için 2 g boyar madde kullanılacak demektir. Reçetede mamul ağırlığı 3 g olduğuna göre bir denklem kurarak uygulama için gerekli boyar madde miktarı hesaplanır.
100 g mamul için 2 g boyar madde kullanılacaksa
3 g mamul için x g boyar madde kullanılacaktır
x = (3 x 2) / 100
x = 0,06 g boyar madde kullanılacaktır.
- Tuz hesabı
Reçetede tuz miktarı 5 g/lt verilmiştir. Yani 1000 ml banyo için 5 g tuz kullanılacak demektir. Daha önce yapılan hesaba göre banyo miktarı 21 ml olduğuna göre bir denklem kurarak uygulama için gerekli tuz miktarı hesaplanır.
1000 ml banyo için 5 g tuz kullanılacaksa
21 ml banyo için x g tuz kullanılacaktır
x = (21 x 5) / 1000
x = 0,105 g tuz kullanılacaktır.
Örnek reçete 2
B.O.: 1:7
Mamul ağırlığı: 5 g
Boyar madde: % 3
Tuz: 10 g/lt
Asetik asit: 5 cm³/lt
Islatıcı: 2 ml/lt
- Banyo miktarını hesaplama
Reçetede banyo oranı 1:7 verilmiştir. Yani 1 g mamul için 7 ml (cm³) banyo kullanılacak demektir. Reçetede mamul ağırlığı 5 g olduğuna göre bir denklem kurarak uygulama için gerekli banyo miktarı hesaplanır.
1 g mamul için 7 ml banyo kullanılacaksa
5 g mamul için x ml banyo kullanılacaktır
x = (5 x 7) / 1
x = 35 ml banyo kullanılacaktır.
- Boyar madde hesabı
Reçetede % 3 boyar madde verilmiştir. Yani 100 g mamul için 3 g boyar madde kullanılacak demektir. Reçetede mamul ağırlığı 5 g olduğuna göre bir denklem kurarak uygulama için gerekli boyar madde miktarı hesaplanır.
100 g mamul için 3 g boyar madde kullanılacaksa
5 g mamul için x g boyar madde kullanılacaktır
x = (5 x 3) / 100
x = 0,15 g boyar madde kullanılacaktır.
- Tuz hesabı
Reçetede tuz miktarı 10 g/lt verilmiştir. Yani 1000 ml banyo için 10 g tuz kullanılacak demektir. Daha önce yapılan hesaba göre banyo miktarı 35 ml olduğuna göre bir denklem kurarak uygulama için gerekli tuz miktarı hesaplanır.
1000 ml banyo için 10 g tuz kullanılacaksa
35 ml banyo için x g tuz kullanılacaktır
x = (35 x 10) / 1000
x = 0,35 g tuz kullanılacaktır.
- Asetik asit hesabı
Reçetede asetik asit miktarı 5 cm³/lt verilmiştir. Yani 1000 ml banyo için 5 cm³ asetik asit kullanılacak demektir. Daha önce yapılan hesaba göre banyo miktarı 35 ml olduğuna göre bir denklem kurarak uygulama için gerekli asetik asit miktarı hesaplanır.
1000 ml banyo için 5 cm³ asetik asit kullanılacaksa
35 ml banyo için x cm³ asetik asit kullanılacaktır
x = (35 x 5) / 1000
x = 0,175 cm³ asetik asit kullanılacaktır.
- Islatıcı hesabı
Reçetede ıslatıcı miktarı 2 ml/lt verilmiştir. Yani 1000 ml banyo için 2 ml ıslatıcı kullanılacak demektir. Daha önce yapılan hesaba göre banyo miktarı 35 ml olduğuna göre bir denklem kurarak uygulama için gerekli ıslatıcı miktarı hesaplanır.
1000 ml banyo için 2 ml ıslatıcı kullanılacaksa
35 ml banyo için x ml ıslatıcı kullanılacaktır
x = (35 x 2) / 1000
x = 0,07 ml ıslatıcı kullanılacaktır.
4-) Farklı Konsantrasyonlardaki Boyar Madde ve Kimyasal Maddelerin Hesaplanması
Bazen piyasada boyar maddeler ve kimyasal maddeler % 100'lük bulunmaz. Farklı yoğunlukta olan bu maddeleri ayrıca hesaplamamız gerekir.
- % Konsantrasyonu farklı boyar madde: Boyar madde üreten firmalar her zaman boyar maddeleri % 100'lük konsantrasyonda üretmezler. Piyasada yaygın olarak kullanılan boyar madde konsantrasyonları % 100'lüğün yanında % 150, % 200 ve % 400'lüktür. Şayet işletmede % 100'lük dışında farklı konsantrasyonda boyar madde kullanılıyor ise reçete hesabınız da değişecektir.
Örnek reçete:
Mamul ağırlığı: 5 g
B.O.: 1: 10
BM: % 1
1 g mamul için 10 ml banyo kullanılacaksa
5 g mamul için x ml banyo kullanılacaktır
x = (5 x 10) / 1
x = 50 ml banyo kullanılacaktır.
100 g mamul için 1 g boyar madde kullanılacaksa
5 g mamul için x g boyar madde kullanılacaktır
x = (5x1)/100
x = 0,05 g boyar madde kullanılacaktır.
Bu boyar madde hesabı % 100'lük boyar madde kullanılıyor ise yapılır. Ancak elimizde % 200'lük boyar madde var ise bir hesaplama daha yapmak gerekir. Bunun için aşağıdaki işlem yapılır.
% 100'lük 0,05g
% 200’lük x g
100.(0,05)/200
x= 0,025 g boyar madde kullanılması gerekir.
- % Konsantrasyonu farklı kimyasal madde: Kimyasal üreten firmalar her zaman kimyasal maddeleri % 100'lük konsantrasyonda üretmezler. Piyasada yaygın olarak kullanılan kimyasal madde konsantrasyonları % 100'lüğün yanında % 35'lik, % 70'lik ve % 80'liktir. Şayet işletmede % 100'lük dışında farklı konsantrasyonda kimyasal madde kullanılıyor ise reçete hesabınız da değişecektir.
Örnek reçete:
Mamul ağırlığı: 5 g
B.O.: 1:10
Soda : % 2
1 g mamul için 10 ml banyo kullanılacaksa
5 g mamul için x ml banyo kullanılacaktır
x = (5x10)/1
x = 50 ml banyo kullanılacaktır.
100 g mamul için 2 g soda kullanılacaksa
5 g mamul için x g soda kullanılacaktır
x = (5x2)/100
x = 0,10 g soda kullanılacaktır.
Bu kimyasal madde hesabı % 100'lük soda ise yapılır. Ancak elimizde % 80'lik soda var ise bir hesaplama daha yapmak gerekir. Bunun için ters orantı kullanılır:
% 100'lük 0,10 g
% 80'lik x g
x= 100.(0,10)/80
x= 0,125 g soda kullanılması gerekir.
Bu işlem sonucunda kullandığımız banyo hacmi de değişecektir. Bu nedenle banyo hacminden soda çözeltisi içinden aldığımız soda miktarını çıkarmamız gerekir. 50 ml banyo hacmi - 0.125 ml soda çözeltisi = 49.875 ml banyo hacmi alınması gerekir. 0.125 ml soda çözeltisi ilave ettiğimizde banyo hacmimiz yine 50 ml'ye tamamlanmış olacaktır.
- Reçetedeki gerekli boyar madde miktarının hazırlanmış boyar madde çözeltisi (% 1'lik ve % 0,1'lik) içinden alınması: İşletmeler boyar maddeleri toz hâlinde kullanmak yerine boyar maddelerin belirli konsantrasyonlarındaki çözeltilerini hazırlar. Reçetede belirtilen miktarı toz halinde almayıp pipetle çekerek daha hassas çalışırlar.
Örnek reçete:
Mamul ağırlığı: 5 g
B.O.: 1:10
Boyar madde: % 3 (% 1'lik çözelti içinden alınması)
1 g mamul için 10 ml banyo kullanılacaksa
5 g mamul için x ml banyo kullanılacaktır
x = (5 x 10) / 1
x = 50 ml banyo kullanılacaktır.
100 g mamul için 2 g boyar madde kullanılacaksa
3 g mamul için x g boyar madde kullanılacaktır.
x = ( 3 x 2 ) / 100
x = 0,06 g boyar madde kullanılacaktır.
Hazırlanan çözelti içinden ne kadar boyar maddenin pipetle alınması gerektiği aşağıdaki işlemle hesaplanır:
1 g boyar madde 100 ml çözelti içerisinde hazırlanmışsa
0,06 g boyar madde için x ml boyar madde çözeltisinden alınması gerekir
x = 100.0,06
x = 6 ml boyar madde çözeltisinden alınması gerekir.
Bu işlem sonucunda kullandığımız banyo hacmi de değişecektir. Bu nedenle banyo hacminden boyar madde çözeltisi içinden aldığımız boyar madde miktarını çıkarmamız gerekir. 50 ml banyo hacmi - 6 ml boyar madde çözeltisi = 44 ml banyo hacmi alınması gerekir. 6 ml boyar madde çözeltisi ilave ettiğimizde banyo hacmimiz yine 50 ml'ye tamamlanmış olacaktır.
0 yorum:
Yorum Gönder