Sentetiklilerin Ön Terbiye İşlemleri

Polyesterin Ön Yıkaması 

Polyester liflerin üzerine üretimleri, dokunmaları, örülmeleri, depolanmaları esnasında yağlar ve kirler bulaşır. Bunların boyama işlemlerinde ve apreye zarar vermesini önlemek için boyamadan önce uzaklaştırılması gerekir. Mamul temiz ise yıkama işlemi yapılmadan boyama işlemi uygulanabilir. Polyester mamullerin üzerindeki kirlerin uzaklaştırılması amacıyla yıkama işlemi uygulanır. Polyester mamullerin yıkama işlemlerinin zayıf bazik (soda veya trisodyumfosfat ilave edilmiş) ortamda noniyonik veya noniyonik/anyonaktif veya anyonaktif bir deterjanla yapılmasında fayda vardır. 

Ön yıkama reçetesi: 

Materyal ağırlığı: 5 g polyester kumaş, 

Flotte oranı: 1 20, 

1–2 g/l ıslatıcı, 

1–2 g/l yıkama maddesi (sabun), 

2 g/l soda, 

Not: Yıkama işlemi sonunda flotteye asit ilave edilerek nötrleştirme yapılır. 

PES Mamulde Yıkama İşleminin Nedenleri 

Polyester mamullerin üzerindeki preparasyon maddeleri, antistatik maddeler, haşıl, makine yağları, işaretleme boyaları, taşıma ve depolama esnasında oluşan kirler boyama ve diğer terbiye işlemleri sırasında birtakım problemler çıkarabilir. Dolayısıyla bu maddelerin bir ön yıkama işlemi ile uzaklaştırılması gerekir. Hidrofob karakterli polyester liflerinin statik elektriklenme eğiliminin fazla oluşu sebebiyle havadaki tozları üzerine çekerek çok kolay kirlendiğinden mamulde lekeler oluşur. Bu lekelerin bir ön yıkama ile uzaklaştırılması gerekir. İplik eğirme, bobin sarma, bobin depolama esnasında polyester kirlenebilir. Bu kirler uzaklaştırılmaz ise materyalde kirlenme ve is lekelerine dönüşebilecektir. Bu şekilde kirlenen kumaş üzerinde kirli çizgiler, lekeler oluşabilir. Örme ve dokuma esnasında statik elektriklenme yoluyla iplikler üzerine kirleri çekebilir. Bu da kumaş üzerinde enine kirli çizgilerin oluşmasına yol açar. Polyester mamullerde ön yıkama işleminin nedenlerinden biri de oligomerlerin uzaklaştırılmasıdır. Oligomerler polyester liflerine uygulanan tekstüre, termofikse ve HT boyama işlemleri sırasında oluşur. Oligomerler, polyester mamulün yüzeyine çıkarak görünümünü olumsuz etkiler. 

PES Mamulün Yıkama İşleminde Kullanılan Makineler 

Polyesterin ön yıkaması; Açık elyaf, tarama bandı (tops), iplik (bobin, çile hâlinde), dokuma veya örme kumaş formunda yapılabilir. 

Elyaf ve İplik Formunda Ön Yıkama 

Polyester liflerin açık elyaf, tarama bandı, iplik hâlinde yıkama ve ön temizleme işlemleri genellikle terbiye işlemi (ön terbiye ve boyama) hangi makinede yapılmışsa orada yapılır. Ön yıkama işlemi, boyama öncesinde boyama kazanında yapılır. Yıkama işlemi, flotteye uygun yıkama maddeleri, ıslatıcı ve hafif bir baz (soda/trisodyumfosfat veya amonyak) ilave edilerek 50-60 C derecede 15-30 dakikada yapılır. Yıkama işleminde daha çok noniyonik yıkama maddeleri tercih edilmektedir. Polyester mamul avivaj maddesi içeriyorsa ön yıkama işlemi ılık su ile yapılırsa daha iyi sonuçlar alınır. Polyesterin elyaf, tops, iplik formunda yıkanması ve boyanması üniversal HT boyama makinelerinde yapılır. Üniversal HT boyama makinelerinde aparatın sadece taşıyıcı kısmını değiştirerek aynı makine içerisinde açık elyaf, tops, bobin iplik, çile iplik formunda yıkama işlemi yapılabilir. Bu makinelerde flotte oranı 1.8'dir. 

PES Kumaşların Yıkanması 

Polyester kumaşlar, hem avivaj maddeleri hem de haşıl maddeleri içermektedir. Haşıl maddeleri suda çözünebilen veya dispersiyon oluşturabilen türden ise hem avivaj maddeleri hem de haşıl maddeleri aynı anda bir yıkama işlemi ile uzaklaştırılabilir. Polyester kumaşların ön yıkama işleminde kullanılan makineler: Jet boyama makineleri, açık en yıkama makineleri, HT overflow boyama makineleri, püskürtmeli tamburlu boyama makineleri ve dokuma ve örme kumaşlar için flotte içinde gerilimsiz bekletme üniteli yıkama makineleridir. 

PES Dokuma Kumaşta Ön Yıkama İşlemi 

Ön yıkama işlemi, genellikle hafif sodalı ortamda noniyonik/anyonik yıkama maddesi (deterjan) karışımları ile 60-80 C’de yapılır. Polyester mamullerin yıkanmasında noniyonik veya anyonik yıkama maddeleri kullanılabilir. Ancak fazla köpürme özelliğine sahip olduğundan anyonik yıkama maddelerinin tek başlarına kullanılması pek yaygın değildir. Noniyonik yıkama maddelerinin kullanılması yaygın olmakla beraber yüksek sıcaklıklarda yapılacak yıkamalarda, özellikle oksetilleme derecesi yüksek olan noniyonik deterjanlarla iyi sonuçlar alınamaz. Çünkü bunların bulanma noktaları (yıkama maddesinin çözünürlüğünün azalarak çökmesi ve böylece suyun bulanması) aşılmış olmaktadır. Yıkama flottesine uygun bir noniyonik/anyonik karışımı yıkama maddesi ilave etmek daha doğrudur. Polyester kumaş üzerindeki makine yağlarının etkili uzaklaştırılabilmesi için uygun bir emülgatör ilave edilebilir. Kullanılan preperasyon maddeleri emülgatör içerdiğinden bunlar doğrudan sıcak suyla yıkamayla uzaklaştırılabilir. Yıkama flottesinde sodyum karbonat (soda) yerine trisodyumfosfat, tetrasodyumpirofosfat ve amonyak gibi maddeler kullanılabilir. Kumaşta alkali artıkları kalmaması için son durulama banyosuna bir miktar asetik asit ilave edilmelidir. Çektirme yöntemine uygun polyester dokuma kumaş için ön yıkama reçetesi: 

Flotte oranı: 1/10 

0.5-1 g/l sodyum karbonat, 

0.5-1 g/l non-iyonik/anyonik yıkama maddesi, 

0.5 g/l kırık önleyici, 

Sıcaklık: 60 °C, 

Süre: 20-30 dakika. 

Polyester dokuma kumaşlar için kontinü (kesiksiz) yöntemle yıkama reçetesi: 

1. Tekne: 1 g/l yıkama maddesi, 1 g/l soda, Sıcaklık: 50-60 °C. 

2. Tekne: 0,5 g/l yıkama maddesi, Sıcaklık: 80-95 °C. 

3. Tekne: 50-60 °C’de su ile durulama 

4. Tekne: 30-40 °C’de su ile durulama 

PES Örme Kumaşta Ön Yıkama İşlemi 

Polyester örme kumaşlar preperasyon maddeleri (parafin, mum, avivaj maddeleri) içermektedir. Bu maddeler, beyazlatma ve boyama işlemleri öncesinde yıkama işlemi ile mamulden uzaklaştırılmalıdır. Preperasyon maddeleri mamulden organik çözücülerle de uzaklaştırılabilir. Örme mamullerin üzerinden preperasyon artıkları iyi uzaklaştırılamazsa bunlar, örme mamullerin göreceği terbiye işlemlerinde dispers boyar maddelerin süblimasyon haslıklarının düşmesine neden olur. Katyonik antistatik preperasyon maddelerini gidermek için kumaşlar formik asit içeren banyolarda yıkanmalıdır. Bazı triko kumaşlara uygun yıkama maddeleri emdirildikten sonra boyama işlemi uygulanabilir. Bu durumda yıkama ve boyama işlemi aynı anda gerçekleştirilmiş olur. Bu çalışma yönteminin uygulanabilmesi mamulün üzerindeki yağ ve kir miktarına bağlıdır. Polyester örme kumaşlarda üretim sırasında bulaşmış % 3-6 arasında yağ bulunur. Bu yağların ön yıkama ile mamulden uzaklaştırılması gerekir. Polyester örme kumaşlar için ön yıkama reçetesi: 2 g/l non-iyonik yıkama maddesi, 2 g/l soda, 1 g/l ıslatıcı, Sıcaklık: İnce-hafif örme kumaşlar için 40-50 °C, orta ağırlıktaki örme kumaşlar için 60-70 °C, ağır gramajlı kalın örme kumaşlar için 70-80 °C, Süre: 20-30 dakika. 

Solvent Yıkama, Solvent Temizleme 

Dokuma ve örme kumaşların bazıları solvent yıkama işlemi ile temizlenir. Bu işlem, aslında bir tür kuru temizleme işlemidir. Temizleme işlemi solvent yıkama makinelerinde organik çözücülerle yapılır. Solvent yıkamada en çok kullanılan organik çözücüler: perkloretilen, tetrakloretilen, metilenklorür, trikloretilen. solvent yıkama, genellikle sulu flottelerde uzaklaştırılması zor olan kirlerin mevcut olduğu kumaşların temizlenmesinde tercih edilir. Temizleme işleminde kullanılan solvent miktarı kumaş ağırlığının % 2'sini geçmemelidir. 

Solvent Yıkama İşleminin Yapıldığı Makineler 
Kontinü solvent yıkama makineleri: Hem dokuma hem de örme kumaşların üzerindeki yağ ve kirlerin organik çözücülerle temizlenmesinde kullanılır. Bu makinede kumaş, sonsuz bir bant üzerinden geçerken makinenin üst tarafından basınçla organik çözücü püskürtülerek temizlenir, çıkış kısmında ise kuru hava emilerek kumaş kurutulur. 

Makinenin iç kısmındaki metal sonsuz bant kısmı: Metal bant üzerinden sentetik mamul geçerken mamul üzerine perkloretilen püskürtülerek yağ lekeleri ve kirler temizlenir. 

Geri dönüşüm kısmı (perkloretilenin geri kazanıldığı bölüm): Bu kısımda perkloretilen geri dönüşüm sistemiyle tekrar kullanılabilir hâle getirilir. Böylece hem çevre kirletilmemiş olur, hem de solvent temizleme ucuza yapılmış olur. 

Gerilimsiz solvent yıkama üniteli makineler: Örme kumaşların gerilimsiz olarak yağ ve kirlerinin organik çözücülerle temizlenmesinde kullanılır. Solvent yıkama işlemi, üzerinde çok miktarda yağ ve kir olan sentetik mamullerin yıkanmasında avantajlı gibi gözükse bile ülkemizdeki işletmelerde pek uygulanmamaktadır. 

PES Kumaşların Yıkanmasında Önemli Noktalar 

Polyester kumaşların yıkanmasında göz önünde bulundurulması gereken önemli noktalar: Polyester kumaşların termofiksajdan önce yıkandığı durumlarda kırışıklık izi tehlikesi vardır. Polyester kumaşların ön yıkama öncesi yıkama işlemi sırasında ne kadar çekeceği, işlem yapılmadan önce kontrol edilmelidir. Gerekirse numune bazında ön yıkama işlemi yapılarak bir fikir edinilmelidir. Polyester kumaşların yıkanmasında, kumaşın boyutlarında ve ağırlığında (gramajında) değişiklik olması önemli bir sorundur. Bu durum özellikle tekstüre ipliklerden yapılmış polyester kumaşlarda sorun oluşturur. Yıkamada polyester malzemenin formu (açık elyaf, bobin-iplik, dokuma kumaş, örme kumaş vb.) ve yıkama sıcaklığı kırışıklık oluşması açısından önem taşır. Polyester kumaşlar güneş ışığı görmeyen ortamlarda depolanmalıdır. Gün ışığı altında kalan polyesterin üzerindeki yağların uzaklaştırılması çok zordur. Bu da direkt yıkamanın performansını ve maliyetini etkiler. Dokuma polyester kumaşlarda, kumaş üzerinde bulunan haşılın türü göz önünde bulundurularak boyama öncesi haşıl etkili bir ön yıkama ile uzaklaştırılmalıdır. Ön yıkama ve boyama işlemi kombine edilerek yapılırsa işlem süresi kısalır. Fakat bu işlemde boya lekelenmesi riski vardır. Bunun için lekelenmeye sebebiyet vermeyen boyar madde ile uyumlu yıkama maddesi kullanılmalıdır. Kumaşların yıkama işlemi çekmezlik miktarı dikkate alınarak yapılmalıdır. Yıkama esnasında kumaşın en-boy ayarı ve fiksesi yapılırsa daha sonraki terbiye işlemlerinde çekmezlik ayarlanması daha kolay olur. Bu şekilde işlem gören kumaş, termofiksaj sırasında daha az çeker ve boyama işleminde boyutları pek değişmez. Polyester kumaşlar 60 C'nin üzerindeki sıcaklıklarda yıkanırsa bobin yağlarının emülsiyonları kumaş üzerinde yağ lekeleri oluşturur. Bu lekeler boyama sonrasında kumaşta koyu lekeler oluşturur. Noniyonik yıkama maddeleri, dispers boyar maddelerle boyama yapılacağından ön yıkamada kullanılmamalıdır. Birçok noniyonik yıkama maddesi, dispers boyar maddenin agregasyonuna sebep olur ve bu da kumaşta lekelenmelere yol açar. Polyester kumaşların aynı banyoda yıkanması ve boyanması işlemi birçok dokuma kumaş için kullanışsızdır. Çünkü haşılın kumaştan daha iyi uzaklaştırılması için ön yıkamada alkali kullanımı imkânsızdır. 

PES Kumaşların Yıkanmasında Kırışıklık İzi Oluşması 

Polyester kumaşların halat hâlinde yüksek sıcaklıklarda yıkanması sırasında kırık izi oluşması tehlikesi çok fazladır. Halat halinde yıkamalarda mamul hacimlilik kazanacağından ve gerilimli bir ortamda işlem göreceğinden kırışma riski oldukça yükselecektir. Dolayısıyla bu tür malzemelerin yıkama işlemi gerilimsiz bekletmeli yıkama makinelerinde yapılmalıdır. Polyester kumaşlarda kırışıklığın en az olduğu yıkama şekli, açık en ve gerilimsiz olarak yapılanıdır. Pes kumaşlara halat hâlinde yıkama yapılırken kırışıklık oluşumunu azaltmak için en ideal şartlar: yıkama teknesi tam dolu olmalıdır. Kırışıklıkların iz bırakmasını engellemek için yıkama makinesinden kumaşın geçiş hızı mümkün olduğunca yüksek olmalıdır. Yüksek sıcaklıklarda yıkama yapılmamalıdır. Sıkma, mümkün olduğunca düşük basınçla yapılmalıdır. Yıkama banyosunun ısıtılmasının ve soğutulmasının hızı 2 °C/dakikanın üzerine çıkmamalıdır. Banyonun yavaş yavaş ısıtılması gerekir. Böylece mamulün kırışması önlenmiş olur. Bazı polyester mamullerin yıkanmasında yıkama flottesine kırık önleyici maddeler ilave edilebilir. 

Polyester kumaşlardaki kırışıklık izlerinin giderilmesi; Ramözde termofiksaj işlemi ile yapılabilir. Ramözde termohidrofiksaj işlemi ile yapılabilir. 

Polyamidlerin Ön Yıkaması 

İplik ve kumaş hâlindeki polyamid lifleri, işletmede taşınırken kirlenebilir. Ayrıca polyamid mamulün üzerinde yağ veya metal kirleri, pas lekeleri olabilir. Bu saydığımız maddelerin boyama öncesi mamulden bir yıkama işlemi ile uzaklaştırılması gerekmektedir. Polyamid mamullerin üzerindeki kirler ve yağlar hafif alkali bir ortamda anyonik ya da noniyonik yıkama maddeleri ile yapılan yıkama işlemi ile uzaklaştırılır. Ayrıca mamulün üzerindeki metal kirleri EDTA ile kompleks oluşturarak pas lekeleri ise oksalik asit ile muamele edilerek uzaklaştırılır. Yıkama işlemi mamulün inceliğine ve kirlilik oranına göre 40-80 C arasındaki sıcaklıklarda 30 dakikada yapılır ve çalkalama işleminden sonra boyama işlemine geçilir. 

Ön yıkama reçetesi: 

Materyal ağırlığı: 5 g polyamid kumaş. 

Flotte oranı: 1/20, 1-2 g/l yıkama maddesi (sabun), 2 g/l soda, 1 g/l ıslatıcı, 1 g/l iyon tutucu. 

PAC'in Ön Yıkaması 

Poliakrilonitril lifleri, diğer sentetik lifler gibi oldukça temiz liflerdir. Mamulün üzerindeki yağ ve kirlerin uzaklaştırılması için boyama ve diğer terbiye işlemlerinden önce yıkama işlemi yapılır. En iyi yıkama metodu uzaklaştırılacak maddelerin tipine ve miktarına bağlıdır. Bazı durumlarda kısa ve soğuk bir çalkalama yeterlidir. Fakat genellikle noniyonik deterjanlarla hafif alkali ortamda yıkama yapılır. Anyonik deterjanlardan kaçınılmalıdır. Poliakrilonitril mamuller için ön yıkama reçetesi: Flotte oranı: 1/15, % 1 noniyonik deterjan, % 0.5-1 amonyak (% 25'lik), Sıcaklık: 50-60 °C, Süre: 20-30 dakika. 

Mamulün üzerindeki yağ ve vaksların uzaklaştırılması amacıyla çözücü ilaveli deterjanlar kullanılabilir. Bu işlemden sonra alkali artıklarını uzaklaştırıncaya kadar 50-60 °C’de çalkalama gereklidir. Çok hafif asidik (pH 4,5–5 asetik asitle) koşullar altında muamele çalkalama süresini kısaltır.