Tekstilde Ön Terbiye Prosesleri

ÖN TERBİYE PROSESİ HAZIRLAMA 

Ön Terbiye İşlemleri ve Elyaf Özelliğine Göre Uygulanmaları 

Bildiğiniz gibi tekstil terbiyesinin başlangıcında diğer terbiye işlemlerine hazırlık olarak materyalin görünümünü güzelleştirmek ve hidrofob (su itici) karakterli maddeleri uzaklaştırmak için yapılan işlemlerin tümüne birden ön terbiye işlemi denir. Tekstil materyalleri (elyaf, iplik, kumaş) genellikle terbiye dairesine geldiği şekli ile kullanılmaz. Tekstil materyallerinin hemen hepsine ön terbiye işlemleri uygulanır. Bundan dolayı ön terbiye işlemlerinin kalitesi, takip eden diğer terbiye işlemlerinin kalitesinde büyük önem taşır. Ön terbiye işlemleri iyi yapılmamış ise materyalde boyama hatalarına neden olur. Ön terbiye işlemlerinden kaynaklanan hataları boyanmış materyalde açıkça görmek mümkündür. 

Pamuğun ön terbiyesi 

Pamuk liflerinin içinde yağ, mum, pektin gibi hidrofob karakterli maddeler; lifler toplanırken karışmış yaprak, koza, çekirdek gibi artıklar ve sarımtırak rengi veren doğal boyar maddeler bulunur. Bu maddelerden kurtulmak için pamuğa ön terbiye işlemleri yapılır. Pamuğa yapılan ön terbiye işlemleri:

Haşıl sökme: Haşıllama, dokuma öncesi lif uçlarını iplik gövdesine yapıştırarak ipliği daha kapalı hâle getirip kayganlık ve zorlamaya karşı dayanıklılıklarını artırmak için uygulanır. Haşıl maddesi, hatalı boyamaya neden olabileceği için ön terbiye işlemleri ile uzaklaştırılmalıdır. Haşıl maddesinin cinsine göre uygun yöntemlerle haşıl sökme işlemi yapılır. 

Yakma (Gaze): Amacı kumaşı oluşturan ipliklerden yüzeye çıkmış lif uçlarını uzaklaştırmaktır. Kumaşın yüzeyine çıkmış lif uçları dalgalı ve donuk renkli bir yüzey görünümü oluşturur. Yüzeyi parlak olması istenen kumaşlarda ve keskin konturlu baskıların yapılacağı kumaşlarda lif uçları yakma işlemi ile uzaklaştırılır. İyi bir yakma etkisi alevin şiddetine, kumaş geçiş hızına, kumaş ile bek arasındaki mesafeye ve bekin kumaşa göre konumuna bağlıdır. Hatırlayacağınız gibi yakma işleminde dört tip bek pozisyonu vardır; kumaş üzerinde yakma (ağır kumaşlarda), kumaşı teğet yakma (hafif ve hassas kumaşlarda), kumaşı silindir üzerinde yakma (sentetik lif ve karışımlarında) ve tersten hava püskürtmeli yakma. 

Bazik işlemler: Pamuk lifinin yapısında bulunan yabancı maddelerin (yağ, mum, pektin, koza ve yaprak artıkları gibi) bazik ortamda uzaklaştırıldığı işlemlerdir. Bazik işlemlerin sonucunda pamuk lifleri hidrofil bir yapı kazanır. 

Ağartma: Pamuk lifinin yapısında bulunan doğal boyar maddeleri uzaklaştırıp lif yüzeyinde belirli bir beyazlık derecesi elde etmektir. Pamuk lifinin ağartılmasında kullanılan maddeler: Sodyum hipoklorit (NaOCl), Sodyum klorit (NaClO2), Hidrojen peroksit (H2O2). 

Merserizasyon: İplik ve kumaş hâlindeki pamuklu materyalin derişik sodyum hidroksit çözeltisi ile gergin vaziyette kısa zamanda işlem görmesidir. Bu işlem sonucunda pamuklu materyalin boya alma yeteneği ile mukavemeti artar. Materyal parlak bir görünüm kazanır. 

Ketenin ön terbiyesi 

Keten lifi, kimyasal yapı bakımından selüloz esaslı olduğundan ön terbiye işlemleri pamuğa uygulanan ön terbiye işlemlerine benzer. 

Rejenere selülozik liflerin ön terbiyesi 

Rejenere selüloz esaslı liflerin bazlara karşı dayanımları düşük olduğundan zayıf bazik ortamda çalışılmalıdır. Aksi hâlde lifler, mekanik ve kimyasal olarak zarar görebilir. Rejenere selülozik liflere pamuğa uygulanan ön terbiye işlemleri uygulanır. 

Yünün ön terbiyesi 

Hayvandan elde edilen ham yün yapısında içerdiği yağ, vakslar ile hayvanın yaşadığı ortamdan gelen ot, yaprak, toprak ve dışkı artıkları bulunur. Yünlü materyalden ön terbiye işlemleri ile bu maddeler uzaklaştırılır. Hatırlayacağınız gibi yün lifleri zayıf alkali ortamda yüksek sıcaklıklarda mekanik hareketlerin etkisiyle keçeleşmektedir. Yüne yapılan ön terbiye işlemlerini hatırlayalım: 

Yapak yıkama: Yünün yapısında uzaklaştırmak için yün yıkaması yapılır. 

Karbonizasyon: Yünlü materyalden yıkama sonunda ayrılmayan küçük bitkisel artıkların sülfürik asit (H2SO4) ile uzaklaştırılması işlemidir. 

Ağartma: Doğal hâldeki yünde bir miktar renk verici madde bulunduğundan hafif sarımsı renktedir. Yün lifleri daha çok koyu renklere boyandıklarından ağartılması selüloz esaslı lifler kadar önem taşımaz.  Açık renklere boyanacak veya beyaz olarak kullanılacak materyallere ağartma işlemi yapılır. 

Krablama: Yünlü kumaşların düzgün bir durumda iken sıcak su ile muamele edilmesi ve ardından soğutulması işlemidir. Krablama işlemi sonunda kumaşta keçeleşme tehlikesi azalır. Yaş işlemler sırasında oluşabilecek kırışıklık izleri krablama ile ortadan kaldırılarak yüzey düzgünlüğü sağlanır. 

İpeğin ön terbiyesi 

İpek lifine uygulanan ön terbiye işlemlerini: 

Serisini uzaklaştırma (Zamk çıkarma): Kozalardan elde edilen filamentler, daha sonra iplik ve kumaş hâline getirilir. Genel olarak iplik hâlinde iken serisini uzaklaştırma işlemi yapılır. İpek lifi, serisin uzaklaştırma ile ağırlık (yaklaşık % 25 ) kaybına uğrar. 

Ağartma: Serisini uzaklaştırılmış ipek, beyaz bir görünüme sahiptir. Ancak gerekli durumlarda hidrojen peroksit ile ağartma işlemi yapılır 

Sentetik liflerin ön terbiyesi 

Sentetik lifler, normal şartlarda temiz ve beyaz olarak üretilebilir. Ancak iplik ve kumaş hâlinde iken kirlenebilir ve lekelenebilir. Polyester, poliamid, poliakrilonitril ve polipropilen gibi sentetik lifler kimyasal yollarla elde edilen lifler olduğu için pamuk veya yün gibi doğal esaslı liflerde olduğu gibi önemli ön işlem gerektirmeyen liflerdir. Bildiğiniz gibi sentetik liflere genel olarak şu ön terbiye işlemleri yapılır: 

Yıkama: Sentetik liflerin terbiye dairesine gelmeden önce iplik ve dokuma dairesinde oluşan makine yağları, haşıl maddesi gibi kirlenmeleri gidermek için yıkama işlemi yapılır. 

Ağartma: Sentetik lifler elde edilirken beyaz olarak üretilebilir. Beyazlatma işlemi, gerekirse açık renge boyanacak veya beyaz olarak kullanılacak materyallere yapılır. 

Termofikse: Sentetik lifler termoplastik özellik göstermeleri nedeniyle ısı etkisi sonucu değişmeden kalabilen boyut ve şekil alır. Buna termofikse denir. Termofikse işlemi sonucunda materyal buruşmaya karşı direnç; boyut ve şekil stabilitesi kazanır. 

Hedeflenen Mamule Göre Uygulama Yöntemleri ve Reçeteleri 

Tekstil materyaline müşteri istekleri göz önünde bulundurularak istenen özelliklere göre ön terbiye prosesi işlem adımları belirlenir. Pamuklu kumaş, açık renge boyanacaktır. Materyalin yüzeyi düzgün ve parlak olması isteniyor. Pamuğun ağartmasında kullanılan kimyasal maddelerin görevlerini hatırlayalım.

Islatıcı: Materyalin yüzeyinin düzgün bir şekilde ıslanmasını sağlar. Böylece kimyasal maddelerin materyalin tüm yüzeyine homojen alarak dağılımı sağlanır. 

Stabilizatör: Sıcaklık, suya sertlik veren iyonlar ve alkali ortamdan dolayı hidrojen peroksit hızlı bir parçalanma gösterir. Bu istenen ağartmanın ortaya çıkmasını önler. Stabilizatör, hidrojen peroksitin parçalanmasını yavaşlatır. Sodyum silikat gibi stabilizatör kullanılarak hidrojen peroksitin dengeli olarak parçalanması sağlanır. Piyasada mevcut olan iyon tutucuların içinde pH tamponlayıcı maddeler yer alır. Şayet stabilizatör yerine bu tür iyon tutucular kullanılırsa sodyum silikat kullanılmayabilir. 

Yağ sökücü madde: İplik, örme veya dokuma dairelerinde oluşabilecek yağ lekelerinin uzaklaştırılması için kullanılır. 

Sodyum hidroksit: Bazik ortam sağlar ve materyalde bulunan yağ, mum ve pektin gibi hidrofob maddeleri uzaklaştırır. 

Hidrojen peroksit: Pamuğa sarımtırak rengi veren doğal boyar maddeleri sökerek uzaklaştırır. 

Anti peroksit: Ağartma sonunda materyal yüzeyindeki hidrojen peroksit artıklarını uzaklaştırmak için kullanılır. Eğer uzaklaştırılmazsa H2O2 boyama işleminde boyar maddeleri kumaş üzerinden sökerek abraja neden olur. Anti peroksit olarak sodyum tio sülfat kullanılır. 

Asetik asit: Ağartma işlemi bazik ortamda yapıldığından dolayı nötralize işlemi için kullanılır. 

Merserizasyon:26 -32 oBe NaOH çözeltisinden 15–18 C'de ve 60–90 saniyede kumaş gergin vaziyette geçirilir. 

Stabilizasyon: Kumaş gergin vaziyette (büzülme ve en kaybının önlenmesi için) geçirilir. 

Nötralizasyon: 1 ml/lt asetik asit (İşlem bazik ortamda yapıldığından dolayı asetik asit kullanılmıştır.) 

Tazyikli yıkama: Kumaş üzerindeki kimyasal maddeler uzaklaştırılır. 

Ön Terbiye İşleminden Kaynaklanan Hatalar 

Bildiğiniz gibi ön terbiye işlemlerinde kaynaklanan hataları genel olarak boyama işleminden sonra görebiliriz. Boyamada oluşan hataların önemli bir kısmı, ön terbiye işlemleri esnasındaki hatalardan kaynaklanmaktadır. Tekstil materyallerinin ön terbiye işlemlerinden kaynaklanan hatalar şunlardır. Ağartma işleminden kaynaklanan hatalar, Ağartma işleminde istenen beyazlığın elde edilememesi. Bu durumda özellikle açık renklere boyanacak materyallerde elde edilen beyazlık istendiği gibi değilse işlem tekrarlanır. H2O2 ağartması sonunda peroksit artıkları uzaklaştırılmamışsa hatalı boyamaya neden olur. Sodyum klorit ağartması zamanından önce bitirilmezse aktif klordan dolayı selülozik materyalde mukavemet kaybı olur. Merserizasyon işleminden kaynaklanan hatalar, Islatıcı seçiminin yanlış olması durumunda kötü ve dengesiz merserizasyon sonucu ortaya çıkar. Merserizasyon işlemi süresince dengesiz gerginlikten dolayı kumaş yüzeyinde düzensiz parlaklık oluşur. Nötralizasyon işlemi düzgün yapılmamışsa hatalı boyamaya neden olur veya merserizasyon işleminden sonra hidrojen peroksit ağartması yapılacaksa hatalı ağartmaya sebep olur. Yakma esnasında kumaş geçiş hızının sabit olmaması, Kumaşın geçiş hızında farklılıklar olursa boyama sonrası kumaş yüzeyinde ton farklılıkları gözlemlenir. 

Keçeleşme: Yünlü materyallerin yaş işlemleri esnasında keçeleşmeyi oluşturan şartlara özen gösterilmemesinden kaynaklanır. Termofiksaj hatası: Sentetik liflerde fiksaj işlemi uygun sıcaklıklarda yapılmamışsa daha sonra yapılacak işlemlerde materyalde kırışıklık ve deformasyonlar oluşacaktır.