Yün Lifi, Özellikleri ve Kullanım Alanları

Koyun yünü üstün özellikleriyle, çok değerli ve aranan bir kumaş malzemesidir. 

Yün liflerinin teknik amaçlarla liflerin kullanılması, piramitlerin ve tapınakların temellerini takviye etmek ve sağlamlaştırmak için papirus hasırlar kullanan eski Mısırlılara ve Çinlilere kadar uzanmaktadır. Bugün ise liflerin teknik amaçlı kullanımı hemen her alanda karşımıza çıkmaktadır. Bu amaçla yeni gelişmiş sentetik liflerin yanında doğal liflerin çeşitli ileri terbiye işlemleri ile fonksiyonelleştirilmesi ve bu şekilde kullanılmaları da söz konusudur. Yün lifleri temin edilebilirliklerinin sınırlı olmasına ve yüksek maliyetlerine rağmen teknik uygulamalarda kullanılan en önemli doğal lifler arasında pamuktan sonra ikinci sırada yer alan liftir. Sağladığı ileri konfor ve teknik özelliklerinin çeşitli tekstil teknolojileri ve bitim işlemleri ile birleşmesiyle de teknik kullanımı gün geçtikçe artmaktadır. Bu konuda özellikle, Avustralya ve Yeni Zelanda başta olmak üzere önemli çalışmalar ve kurumlar bulunmaktadır. 

Yünlerinin Yapısı ve Özellikleri 

Yün lifi protein yapıda olup keratinden meydana gelmektedir. Yapısında 20 çeşit aminoasit bulunmaktadır. Yün liflerindeki keratin ve protein, bu lifin eşsiz özelliklerinden birçoğunu sağladığına inanılan, zincir içi ve zincirler arası güçlü bağlar sayesinde oluşan katlı olmaktan ziyade helisel formda bulunan bir zincir yapısına sahiptir. Yün lifleri diğer tüm doğal ve yapay liflerden daha fazla çeşitte moleküllerarası çekime sahiptir. Bunlar; kovalent bağlar, tuz bağları, hidrojen köprüleri ve apolar bağlar olarak gruplandırılabilir. Fakat aralarında en önemli olanı makropeptit zincirleri birbirine bağlayan disülfür bağlarıdır. Yünün kimyasal reaktifliği büyük ölçüde sistin aminoasitine bağlıdır. Sistin, okside olabilir, miktarı azaltılabilir ya da hidrolize olarak çeşitli karmaşık reaksiyon ürünleri verebilir. Sistin bir diaminoasittir ve komşu polipeptid zincirleri disülfür bağları olarak bağlamaktadır. Bu keratin yapısı yün lifinin fiziksel ve mekanik özelliklerine katkıda bulunmaktadır. Yün lifini teknik uygulamalar açısından cazip kılan özellikleri ise şu şekilde sıralanabilir; 

Yünün Mikroskop Altındaki Görüntüsü. 

Antimikrobiyal Özellikler 

Görevleri esnasında uzun süre giysilerini çıkarmayan denizciler, dağcılar ve atletlerin bir çoğu yün veya yün karışımı kumaşlardan üretilmiş giysileri diğer lif cinslerine göre daha uzun bir süre kötü bir koku oluşmadan sağlıklı bir şekilde kullanabildiklerini ifade etmişlerdir. Doğal antimikrobiyal özelliği bu liflerden üretilen iç giyim ve çorapların pazarlanmasında artan bir ilgiyi sağlamıştır. Yünün doğal ortamda gelişmesi bakteri ve mantarların üreme olanağını azaltmakta ve bunlara karşı gelişmiş mekanizmaya sahip olmasını sağlamaktadır. Yünün kutikula tabakası lif yüzeyini düzgünsüz yapmakta fakat bunun yanında mikropların life tutunmasını zorlaştırmaktadır. Epikutikulanın yağ tabakası karakteristik ıslak yün kokusu ile life antimikrobiyel özellik kazandırmaktadır. Ayrıca lif yüzeyinin hidrofobik olması su moleküllerinin life mikroorganizmaların kullanamayacağı şekilde bağlanmasını sağlamaktadır. Bu özelliği nedeniyle yün ıslaklık hissi vermeden ağırlığının % 30’u kadar nem tutabilmekte ve bakteri ve mantarlara daha az uygun bir mikroklima ortamı oluşturmaktadır.

Güç Tutuşurluk 

Genel olarak kullanılan bütün tekstil lifleri arasında yün yanmaya en dayanıklı olan liftir. Tutuşması zordur; herhangi bir alevin yayılması zordur ve söndürülmesi kolaydır. Akrilik, poliamid ve poliesterin aksine yanma artıkları düşük ısıda, ufalanabilir ve yapışmayan bir kül halindedir. Yünün güç tutuşurluk özelliği ile ilgili doğal özellikleri; Yüksek tutuşma sıcaklığı (750-800 C); Yüksek LOI (Limited Oxygen Index (Limit Oksijen İndeksi) - Güç Tutuşurluk Testi) (% 25-26); Düşük yanma ısısı (196 kj/g) ve ısı açığa çıkması (9,6 kj/g); Yüksek azot içeriği (% 16); Yüksek nem içeriği (% 10-14); Erimez, damlamaz ve kömürleşir olması. 

Yünün yüksek tutuşma sıcaklığı yanma esnasında ortamda en son yünün tutuşmasını sağlamaktadır. Yüksek LOI sayesinde de yünün tutuşması zorlaşmaktadır. Bunun yanında yünün kimyasal yapısındaki yüksek azot ve nem içeriği yüne doğal güç tutuşurluk özelliği kazandırmaktadır. Ayrıca yanma esnasında daha kolay tutuşabilir olan erime ve damlama ürünleri oluşmamaktadır. 

Kırkılan yünün depolanması. 

Kirletici Madde ve Koku Absorbsiyonu 

Halılar diğer bina içi materyallerle karşılaştırıldığında geniş bir alana sahiptirler ve yünün kimyasal yapısı ev içinde bulunabilen formaldehit, azot oksit ve kükürt dioksit gibi bazı önemli kirlilikleri absorblayabildiğinden yün halıların kullanımı oldukça büyük bir öneme sahiptir. Formaldehitin kolayca absorblanmasının en önemli nedeni bunun arjinin ve tritofan amino zincirleri ve birincil amino grupları ile kimyasal olarak reaksiyon verebilmesidir. Ayrıca amonyak, kaprik ve asetik asit gibi uçucu yağ asitleri vb vücut kokuları ile ilgili bileşikler de yün tarafından absorblanmaktadır. 

Kimyasal Modifikasyon 

Yünün kompleks kimyasal yapısına karşın sentetik lifler reaktif bileşikler içermeyen, monofonksiyonel yada alifatik yapıdadır. Bu sayede yün çeşitli maddeleri direk kovalent bağ ile veya polar veya van der waals bağları ile tutabilmekte bu da kullanım alanında bir dizi imkanlar sunmaktadır (örneğin akıllı tekstiller). Bunun yanında lif içersindeki intracellular boşluklar bir dizi molekülün tutulmasını olanaklı kılmakta ve bunların yavaş şekilde bırakılması ve bazı çevresel koşullar altında aktive olmaları ile yeni özellikler kazandırılmış lifler ve giysiler elde edilebilmektedir. 

Hidrokarbonların Absorbsiyonu ve Filtrasyonu 

Yün hidrokarbonlara karşı yüksek afiniteye sahiptir. Bu sayede yağ ile kirlenmiş suların arıtılması için fitrelerde ve yağ tabakasının kontrolü için yüzen engellerde kullanılabilmektedir. 

Yün Çeşitleri 

Yün Liflerinin Kullanım Alanları 

Geleneksel Kullanım Alanları 

Konfeksiyon 

Yün lifinin sahip olduğu eşsiz fiziksel ve kimyasal yapı yünün konfeksiyon için değerli bir lif olmasını sağmaktadır. Yünü konfeksiyon için vazgeçilmez yapan bazı özellikleri aşağıdaki gibidir: ılık ve soğuk tutma özelliği, nefes alabilirlik, nemi absorblama ve yapısında taşıyabilme özelliği, esneklik, düşük koku özelliği, koku absorblama yeteneği, yumuşaklık, güç tutuşurluk, biyolojik olarak çözülebilirlik ve geri dönüşüme (recycling) uygun olması. Yün bu karakteristik özellikleri nedeniyle, değerli kamgarn takım elbiselerde ve örme (triko) dış giysilerde kullanılmaktadır. 

Halıcılık ve Döşemecilik 

Yünün bir konfeksiyon lifi olarak sağladığı performansın temelinde bulunan çoğu özelliği, döşemecilikte de önemlidir. Yünün sahip olduğu özelliklerden döşemecilik için daha da önemli olanları; kirlenmeye, lekelenmeye (boyanma) ve yanmaya dirençtir. Yeni eğirme teknolojileri ile yünden çok ince iplikler eğrilebilmekte bu ipliklerden elde edilen çok hafif kumaşlar uçakların iç döşemelerinde kullanılmaktadır. Bu kumaşlar yüksek sıklıkta, kolay temizlenebilir, yüksek görünüm ve kullanım özelliklerine sahip, yanmaya karşı dirençli kumaşlardır. Yüne güç tutuşurluk özelliği çeşitli kimyasal terbiye işlemleri ile sağlanmaktadır. Ulaşım döşemeciliğinde ışığa karşı renk haslığı da önemlidir. Yüksek ışık haslığı değerleri istenilen durumlarda metal kompleks boyarmaddelerinin kullanımı giderek artmaktadır. Bunun yanında konuyla ilgili farklı araştırmalar da bulunmaktadır. Örneğin yüksek renk haslığına sahip pigmentler yün lifi içerisine, ultraviyole radyasyon absorblayıcılar ise lif yüzeyine uygulandığında 7 ışık haslığı değeri yakalanabilmektedir. Yün sahip olduğu bir takım özellikler ile halıcılık için de değerli bir malzemedir. Bu özellikler; güç tutuşurluk, kir iticilik, ve esnekliktir. 

Yünlü kıyafetler. 

Modern (Yeni) Kullanım Alanları 

Akıllı Materyaller 

Tekstil endüstrisi artık akıllı tekstiller, elektronikler ve iletişim araçları tarafından sağlanan olanakları benimsemeye ve kucaklamaya başlamıştır. Bu benimseme bir taraftan devam ederken bir taraftan da bu konuda çok hızlı bir şekilde gelişmeler olmaktadır. Akıllı tekstilleri dinamik, interaktif ve dış tepkilere hızlı bir şekilde cevap verebilen tekstiller olarak tanımlamak yanlış olmaz. Bu özellikleri bir de moda ve akıllı teknolojiler ile konvansiyonel tekstillerin estetik ve teknik özelliklerini yok etmeden birleştirilirse çarpıcı ürün ve pazarlar kolaylıkla sağlanabilmektedir. Yünün üstün teknik özelliklerinin kullanılarak akıllı materyallerin geliştirilmesi gündemdedir. Örneğin elektronik ışıldayan halılar geliştirilmiştir. Uygun sürücülerin kullanımı ile halının renk ve deseni ses veya uzaktan kumanda gibi dış uyaranlarla değişmektedir. 

Tıbbi Tekstiller 

Tıbbi uygulamalarda kullanılan tüm lifler zehirli, alerjik ve kanserojen olmamalıdırlar ve aynı zamanda da sterilize edildiklerinde fiziksel ve kimyasal karakteristiklerinde herhangi bir değişiklik olmamalıdır. Tıbbi amaçla en yaygın kullanılan doğal lifler pamuk ve ipektir. Bu lifleri, yün takip etmektedir. Bu lifler özellikle vücuda implante edilemeyen materyallerde ve bakım/ hijyen ürünlerinde yaygın olarak kullanılırlar. Yün lifi medikal alanda; sargılarda, basınçlı bandajlarda, yara örtülerinde, yaralanmayı önleme amaçlı özel giysilerde ve yatak yarasının önlenmesi amacıyla kullanılan tıbbi pöstekilerde kullanılmaktadır. 

Koruyucu Giysiler 

Koruyucu giysiler kişinin zararlı maddelere, kötü çevre koşullarına maruz kalma riskini önlemek ve bu riskten korunmasını sağlamak ve/veya bu riski azaltmak için giyilen giysilerdir. Koruyucu giysilerde birinci derecede; termal, kimyasal, balistik ve mikrobiyolojik özellikler göstermesi istenir. Bu özellikteki liflerin kullanılabilir olması için konfor, tutum, renk, tasarım, kolay bakım ve dayanıklılık gibi özelliklere de sahip olması gerekmektedir. Yünlü kumaşlar ise özellikle yangın söndürme ve metal işleme endüstrisinde uzun zamandır kullanılmaktadır. Yün kumaşlar eriyik metallerin akıtılmasında ve özellikle demir ve alüminyum eritme tesislerinde kullanılmaktadır. Gelişmiş kömürleşme özelliği ile güç tutuşur yün aleve karşı büyük direnç göstermektedir. Diğer eş değer güç tutuşur kumaşlarına nazaran daha fazla koruma süresi sağlamaktadır. Metal işleme endüstrisinde çalışan işçilerde ise özellikle yüksek ışımaya ve ısıya maruz kalan çalışanların yünün termal tamponlama özelliği sayesinde korunabilmektedirler. Ayrıca havacılık alanında, uçuş personelinin giysilerinde de yün lifi kullanılmaktadır. 

Geotekstiller ve Tarım Teknik Tekstiller 

Toprak ve toprak esaslı yapılarla ilgili olarak kullanılan tekstil ve yan ürünlerini oluşturan geotekstiller teknik tekstillerin yaygın kullanılan bir alanıdır. Geçmişte uzun bir süre ikincil materyal ve set yapı malzemesi olarak kullanım alanı bulan geotekstiller, günümüzde otoban, hava alanı, demir yolu, spor sahaları, barajlar, çatılar ve bentlerde ayırıcı, kuvvetlendirici ve filtre edici olarak kullanılmaktadırlar. Ayrıca, tarım ve bahçecilikte örtme, koruma ve ambalajlama uygulamalarında tekstillerin kullanımı da söz konusudur. Yün ise özellikle hafif iğnelenmiş dokusuz yüzey olarak tohum ekiminden sonra örtü olarak kullanılabilmektedir. Böylece buharlaşma azaltılmakta ve toprak sabit sıcaklıkta kalabilmektedir. Bunun sonucu olarak da yeşerme hızlanmaktadır. Yeşerme başladığında filizler hasırın içine girmektedirler ayrıca hasır kirliliğin bitkiye ulaşmasını önlemektedir. Yün parçalanması ile de toprak için değerli besinler oluşmaktadır. Yün hasır ve dokusuz yüzeyler ticari olarak tenis kortlarında, kriket sahalarında ve park alanlarında kullanılmaktadır. Bu hafif gramajlı yün hasırlar aynı zamanda nemin büyümekte olan bitkilere dağıtılmasında veya gölgelik amaçlı da bahçecilikte kullanılmaktadır. 

Hayvan Örtüleri 

Yün hayvan örtülerine olan ihtiyaç son 10 yıldır durmaksızın gelişmektedir. Önceleri yeni doğan kuzuları sıcak tutmak ve sert hava koşullarında hayatta kalmalarını sağlamak için düşük gramajlı örtüler geliştirilmiştir. Daha sonraları anlaşılmıştır ki eğer uzun süre bu örtüler hayvanın üzerinde kalırsa daha hızlı bir şekilde kilo alması sağlanmaktadır. Koyunların örtülmesi yanında bugün ahırların bu şekilde izole edilmesi ve at, keçi ve diğer evcil hayvanların örtülmesi de söz konusudur. 

Yalıtım Malzemesi Olarak Yün 

Teknik tekstiller gözenekli malzemeler olması nedeniyle belirli büyüklükteki partiküllerin geçmesine izin vermesi, daha büyük partiküllerin geçişini engellemesi, ısı iletim veya yalıtımı, elektrik iletim veya yalıtımı gibi özellikleri sayesinde bir malzemenin durumunda değişiklik yapabilme özelliğine sahiptirler. Değiştirme özelliklerinden birisi yalıtımdır. Isı yalıtımı, ses yalıtımı ve elektrik yalıtımının, seçilen uygun lif ve malzeme doku yapısıyla sağlanabileceği bir gerçektir. Yüz yıllardır yün sıcak tutması için iç ve dış giyimde ayrıca yatak takımlarında kullanılmıştır. Yünün bu kullanımı aslında tamamen doğal sıcaklığı koruma etkisinden kaynaklanmaktadır. Bu sayede gün içinde sıcaklık değişimlerini azaltmakta ve böylelikle ısıtma ve soğutma enerjilerinden tasarruf sağlamaktadır. Bütün bu özelliklerinin yanında yenilenebilen kaynaklardan elde edilmesi ve kullanımının güvenli tutumunun güzel olması müşterileri cezbetmektedir. 

Biyoteknoloji uygulamalarının ve biopolimerlerin gün geçtikce önem kazanması ve tekstil materyallerin teknik amaçlı kullanımlarına duyulan ihtiyaç doğal fakat teknik özellikleri yüksek liflere talebi arttırmıştır. Yün lifleri ise sahip oldukları eşsiz özellikleri nedeniyle bu bağlamda oldukça ilgi çekici durumdadır. Bundan dolayı bugün artık sadece konfeksiyon, döşemecilik, halıcılık gibi geleneksel kullanım alanları dışında teknik uygulamalarda da kullanımları giderek artmaktadır. Yün liflerinin teknik uygulamalarda kendilerinden istenilen özellikleri sağlayabilmeleri sadece yapısal özellikleri ile değil aynı zamanda yüksek terbiye teknikleri ve teknolojileri ile başarılmaktadır. Bu işlemlerde amaç genellikle maliyet unsurunu düşürebilmek ve lifte bir takım modifikasyonları medyana getirerek teknik uygulamalardaki performansını arttırmaktır.